Teuta Sadiku – Kritikë letrare (Poezia e Melita Vjerdha...)
Moderator 
POEZIA E MELITA VJERDHA SI HAPËSIRË DIALOGU MIDIS KUJTESËS DHE ILUZIONIT.
Paradoks
Vjen nji kohë që i druhesh kohës,
asaj t’kalueme o t’pajetueme ,
stinë sëvdekun o andrres së mekun .
Sillesh përsillesh në kërkim të nji asgjaje t’madhe
ku boshlleku i ma t’madhes asgja ku shtin shumegja.
Vite, fate , mëkate
Ikonë zollush për nji dromcë liri të asaj kafshate që merr e jep
frymë mitesh zvarritun, plagosun t’pasosun. E ti endesh me ûnë e mbrujtjes me njeri . Shpresë në harresë ushqy me të vetmin paradoks të asgjasë.
Poezia trajton marrëdhënien e njeriut me kohën,një kohë që vjen si frikë, si rikthim i së shkuarës, si stinë e vdekur, si ëndërr e fikur. Kjo e vendos tekstin brenda një tradite të fortë filozofike ekzistenciale (Heidegger, Sartre, Camus), ku koha nuk është thjesht dimension fizik, por një gjendje e përjetuar, një barrë dhe një horizont ankthi.
Autoria koncepton realitetin si “asgjë”, “boshllek”, “dromcë liri” terma këto që lidhen me mendimin ontologjik dhe nihilizmin modern. Kjo e bën poezinë jo vetëm introspektive, por edhe metafizike.
Poezia mbështetet në metafora ontologjike, të cilat janë tipike të poezisë moderne europiane:
Koha si frikë :
“Vjen nji kohë që i druhesh kohës” është metaforë e përmbysur, pasi koha kthehet në subjekt veprimi dhe njeriu në objekt.
Asgjaja si entitet:
“kërkim të nji asgjaje t’madhe” ky është koncept filozofik i zbrazëtisë, i afërt me nocionet e Heidegger-it për das Nichts.
“Ikonë zollush “,është simbolikë e fragmentuar, postmoderne.
“Frymë mitesh” ,këtu kemi një kthim te arketipat (Jung), por i shoqëruar nga zvarritja dhe plagosja,mikstura e së shenjtës dhe së konsumuarës.
Figurat artistike të përdora në poezi nuk janë dekorative; ato përforcojnë përjetimin e kohës si peshë metafizike.
Përdorimi i gegnishtes nga Melita krijon një ritëm të veçantë fonetik, duke i dhënë poezisë një intimitet të thellë dhe një autenticitet lokal që e dallon nga standardizimi i poezisë europiane.
Konceptet e asgjësë, boshllekut, mitit, paradoksit të ekzistencës ,të gjitha këto elementë e afrojnë autoren me poezinë europiane të pasmodernizmit.
Në poezi vihen re fjali të shkurtra, të çara, që pasqyrojnë fragmentimin e vetë subjektit poetik.
Poezia ka një abstraksion të tepërt,aq sa poezia nganjëherë rrezikon të humbasë konkretësinë; kjo mund ta largojë lexuesin që kërkon imazh të prekshëm. Kritika europiane shpesh kërkon një ekuilibër mes abstraktit dhe konkretit.
Motivi i “asgjësë”, i përdorur disa herë, mund të fitojë monotoni semantike nëse nuk modifikohet ose zhvillohet më tej.
Në poezi vihet re mungesa narrative minimale ,çka thotë se poezia nuk jep një lëvizje të brendshme të qartë emocionale; është më shumë një gjendje sesa një transformim. Në letërsinë bashkëkohore europiane, edhe poezia filozofike shpesh ndërton një udhëtim të brendshëm.
Në poetikën e Vjerdhajt shpesh vihen re ndikime të pashprehura , teksti ka shenja të forta të traditës ekzistenciale. Këto nuk janë mangësi, por sfida për t’u kapërcyer.
Megjithatë këto pika vlerësohen si “kufij produktivë”, që mund të shndërrohen lehtësisht në thellim poetik në vëllimet e ardhme të autores.
Ontologjia e Asgjësë dhe Koha si Frikë Eksistenciale
“Poezia eksploron ontologjinë e asgjësë duke e paraqitur kohën si një entitet që ngjall frikë dhe ankth ekzistencial; përmes figurave metafizike dhe një poetike të fragmentimit, ajo ndërton një diskurs filozofik ku liria e njeriut paraqitet si paradoks ndërmjet kujtesës, harresës dhe iluzionit të ekzistencës.”
Koha si Konstruktion Emocional.
“Teksti poetik i autores shfaq kohën si konstruktion emocional, ku frika, humbja dhe pasiguria krijojnë një identitet të lëngshëm e të paqëndrueshëm; përmes simbolikës së asgjësë dhe mitit të plagosur, poezia ndërton një vizion postmodern të subjektit që endet ndërmjet lirisë së papërmbushur dhe realitetit të copëzuar.”
“Në poezinë eMelitës , koha përvijohet si një zonë kufitare midis kujtesës dhe iluzionit, ku asgjaja funksionon si simbol i krizës së subjektit modern; duke ndërthurur gjuhën dialektore me metafora të një imagjinari mitik e të zhbërë, teksti krijon një poetikë që sfidon kufijtë e letërsisë ballkanike duke e vendosur atë në dialog me kritikat europiane filozofike dhe psikanalitike.”
Poezia e Melita Vjerdha zhvillohet brenda një horizonti filozofik që njeriu e ka ndërtuar gjatë shekujve për të kuptuar thelbin e kohës, lirisë dhe iluzionit të ekzistencës. Qysh nga filozofët e antikitetit, koha është përfytyruar si një enigmë që përcakton mënyrën se si subjekti e përjeton vetveten dhe botën. Në këtë traditë, poezia dialogon natyrshëm me idenë herakleitiane të rrjedhjes së pandalshme, e cila këtu shfaqet si një frikë e heshtur ndaj asaj që ka kaluar dhe asaj që nuk është jetuar. Ky përfytyrim i kohës si një prani që vjen dhe imponohet mbi subjektin, e bën tekstin poetik të ngjashëm me konceptimin kantian të kohës si një strukturë të ndërgjegjes, jo një realitet të jashtëm të pavarur. Pra, koha që Vjerdha përshkruan nuk është e matshme, por e ndjerë; ajo është një kohë e brendshme, e cila zgjerohet dhe tkurret brenda ritmeve të ankthit dhe dëshirave të ndërprera.
Në këtë dimension, poezia lidhet drejtpërdrejt me mendimin modern të Heidegger-it, i cili e përkufizonte kohën si mënyrën përmes së cilës njeriu është i hedhur në botë. Figura të tilla si “stinë sëvdekun” dhe “andrra e mekun” nuk janë vetëm metafora poetike, por shprehje të një përjetimi ekzistencial të ngjashëm me nocionin heideggerian të të-qenit-për-vdekjen: koha është një horizont që i shmanget subjektit, ndërsa njeriu përpiqet të gjejë veten nëpërmjet kësaj mungese. Edhe nocioni i Bergsonit mbi kohën e përjetuar në brendësi dhe jo të matur sipas orëve , gjen vend në këtë poezi, e cila e përshkruan përvojën kohore si një zvarritje të miteve, plagëve dhe harresave. Kjo kohë është e përthyer, e lëngshme, dhe në thelb subjektive, duke e vendosur poezinë në një marrëdhënie të natyrshme me psikologjinë fenomenologjike dhe me estetikën e subjekteve të dëmtuara.
Megjithatë, poezia nuk kufizohet vetëm te koha; ajo hap një diskutim të gjerë mbi iluzionin dhe realitetin. Termat “frymë mitesh”, “boshlleku i asgjësë” dhe “ikonë zollush” nuk janë thjesht elemente imagjinare, por shenja të një bote ku realiteti është i ndërprerë dhe shpesh i zëvendësuar nga projeksione të brendshme. Teksti komunikon me psikanalizën e Freud-it dhe Lacan-it, të cilët panë tek ëndrra, imazhi dhe mungesa mekanizma përmes të cilëve subjekti ndërton identitetin e tij. “Andrra e mekun” është një figurë freudiane e dëshirës së shtypur, ndërsa asgjaja dhe boshllëku përputhen me konceptin lacanian të mungesës si themel i subjektit. Në këtë mënyrë, poezia shfaq një botë ku realiteti është gjithmonë i ndërmjetësuar nga iluzioni, kujtesa e plagosur dhe narrativa të brendshme që nuk arrijnë të plotësohen.
Në këtë botë të çarë ndërmjet realitetit dhe iluzionit, koncepti i lirisë merr një dimension të posaçëm filozofik. “Dromca e lirisë”, siç e përmend Melita Vjerdha, është një figurë që sfidon idealin europian të subjektit racional e të lirë, duke e përfaqësuar lirinë si një fragment, si një copëz e cunguar e mundësisë për të qenë. Kjo përputhet me traditën ekzistencialiste të Kierkegaard-it dhe Sartre-it, për të cilët liria është njëkohësisht privilegj dhe dënim. Por tek Vjerdha, liria nuk merr dimensionin heroik të revoltës camusiane: ajo shfaqet e pasigurt, e vakët, e varur nga harresa dhe dhimbja. Pikërisht kjo e bën poezinë të afërt me mendimin postmodern, ku liria përfytyrohet si negociim i vazhdueshëm brenda strukturave të brishtësisë së subjektit.
Në këtë prizëm, subjekti poetik shfaqet si një qenie që endet në kufirin midis kujtesës dhe iluzionit, midis kohës së përjetuar dhe asgjësë së imagjinuar. Kjo endje e bën poezinë të dialogojë me traditat moderne dhe bashkëkohore europiane, veçanërisht me poetët që kanë eksploruar fragmentimin e subjektit Poezia e Vjerdha nuk mund të lexohet vetëm si pjesë e traditës ballkanike, por si pjesë e një hapësire më të gjerë kulturore ku kriza e subjektit modern është bërë temë qendrore. Dhe pikërisht në këtë pikë, teksti i saj fiton një origjinalitet që e tejkalon një pjesë të madhe të poezisë shqipe bashkëkohore: ajo na jep një zë që flet në gjuhën e dilemës europiane mbi kohën, lirinë dhe ekzistencën, por e bën këtë përmes një imagjinate që ruan nuancat dhe ritmet ballkanike të një përvoje herë të brishtë e herë shpërthyese.
Teuta Sadiku
