Teuta Sadiku - Lirizmi në poezinë e Rexhep Shahut
Moderator 
LIRIZMI NË POEZINË E REXHEP SHAHUT: NJË STUDIM KRAHASUES DHE KRITIK
Lirizmi, si mënyrë shprehjeje e përjetimit subjektiv, ka qenë themel i poezisë shqiptare që nga shekulli i XIX e në vazhdoim. Lirizmi në poezinë e Rexhep Shahut manifestohet si rrjedhë emocionesh, si teknikë stilistike, si prirje filozofike dhe si formë e përmbajtjes kulturore. Elementi emocional (subjektiviteti) është ai që përfaqëson gjendjen e brendshme dhe përjetimin.
Teknikat ,mjetet artistike që përdor poeti janë:metafora,simboli,ritmi, enjambementi.Elementi kontekstual (intertekstualiteti dhe historia) janë mënyra se si poezia bën dialog me traditën, me kontekstin kombëtar dhe me ndikimet e jashtme. Ky model lejon të dallojmë se ku një poezi është thjesht melankoli personale dhe ku ajo dialogon me poetikën bashkëkohore.
Përpara viteve 1990, lirizmi në Shqipëri shpesh u formësua nën presionet ideologjike; megjithatë, poetë si Lasgush Poradeci ruajtën mekanizma autentikë lirizmi si intensitet intim, përkushtim ndaj imagjinatës dhe figura simbolike që e tejkaluan propagandën.
Pas viteve 1990, lirizmi u hap drejt pluralitetit estetik dhe tematik: më shumë hibridizim, më shumë dialog me modernitetin dhe me influenca perëndimore. U rrit prania e një vokali individualist, shpesh i përvetësuar në mënyrë ironike apo reflektive. Kjo periudhë ofroi hapësirë për intimitetin dhe për heterogjenitetin në mënyrën e të shkruarit.
Ndryshimi themelor është nga një lirizëm që shpesh mbante një maskë kolektive (në mënyrë të imponuar) drejt një lirizmi më të individualizuar dhe estetikisht të lirë. Këtu hyn edhe ndryshimi në prezencën e gruas si temë ,nga një figurë simbolike kombëtare/heroike drejt një figure intime dhe komplekse.
"kam marrë me vete duart tua, gishtat tu lodrojnë fytyrës time / Duke lexue nëper brazda si i verbëri fatin e njeriut."
Këto vargje tregojnë unin poetik radikalisht të përfshirë në trupin e tjetrit; gishtat lexojnë "brazda" si shenja të fatit. Kjo metaforë e trupit si tekst i lexueshëm shfaq një kombinim të lirizmit intim dhe simbolik.
Subjekti i Shahut shfaqet si një lexues i dëshirës dhe i plagës ,ai nuk është vetëm erotik por edhe interpretues i ekzistenciales. Kjo qasje i afron ngjarjet e përditshme me pyetjet filozofike rreth fatit dhe njohjes së tjetrit.
Në vargjet
"Ti tash ke mbetë pa duar, nuk dinë me prekë duart e tua..."
duart janë jo vetëm organ prekjeje por edhe instrument i kujtesës, i leximit të jetës. Humbja e funksionit të duarve është humbje e mundësisë së komunikimit fizik dhe të leximit të fatit , një simbolikë e fuqishme që lidh trupin me kohën.
Stilistika e Shahut shpesh përdor metafora të fuqishme por edhe të thjeshta; enjambementet krijojnë rrjedhshmëri të qëllimtë dhe ritëm që ngjall heshtje. Melankolia në poezinë e Shahut nuk është vetëm nostalgji; ajo është një mënyrë ekzistenciale për të përballuar mungesën dhe dëshirën.
Temat kryesore janë dashuria si akt i njohjes dhe humbja si dobësi e jetës njerëzore. Leximi i fatit (gishtat që lexojnë brazdat) sjell një dimension orakullor që lidh personin me historinë e tij dhe me kohën.
Lasgushi përfaqëson një formë klasike lirike shqiptare: ekstaza natyrore, depërtim mbi kufijtë e kohës, idealizim i bukurisë dhe i femrës. Në krahasim me lirikën Lasgushiane Rexhep Shahu mban elementin intim dhe erotik të lirizmit por e vendos atë në një kontekst më modern, më introspektiv dhe më fragmentar.
Kur Lasgushi shpesh i jep trajtë mitike dhe të unifikuar femrës, Shahu preferon thyerjen e imazhit,gruaja është veçanërisht e paraqitur si subjekt intim, por me plagë dhe humbje.
Poetikisht Shahu përdor një leksik më të ngushtë, më të fokusuar në përshkrimin trupor dhe në detajet që tregojnë histori personale.
Kjo nuk do të thotë se Shahu është "më modern" vetëm për shkak të stilit; në lirikën e tij gjen pika të përbashkëta me Lasgushin pasionin, adhurimin për bukurinë, por i shqyrtuar nën prizmin e brishtësisë dhe pasojave njerëzore. Lirizmi i Rexhep Shahut dallohet nga emocionaliteti i thellë dhe forma e përqendruar mbi subjekt. Përdorimi i metaforës natyrore dhe i motivit të dashurisë janë bërthamë poetike në poezinë e tij.
Tradita evropiane shpesh integron më lehtë eksperimentin formal dhe ironinë postmoderne, ndërsa traditat ballkanike mbajnë një lidhje të fortë me kolektivitetin historik dhe kujtesën kombëtare.
Nga ky prizëm figura e gruas mund të bartë edhe kodin e identitetit kombëtar në poezinë lirike.Në Evropë, shpesh trajtohet me më shumë pluralitet rolesh (subjekt, objekt, simbol, aktore sociale).
Ku qëndron lirizmi i Rexhep Shahut në këtë hibrid?
Lirizmi i Rexhep Shahut është rilindje e një lirizmi ballkanik që përthith edhe elemente evropiane ,veçanërisht në aspektin filozofik dhe në kujdesin për detajin psikologjik.
A e trajton Shahu gruan si subjekt apo si objekt? Në vargun tij gruaja është e kombinuar si trup i lexueshëm dhe si subjekt që humbet funksionin e prekjes. Ky dualitet tregon se Shahu e trajton gruan si një qenie komplekse , e objektivizuar në sensin estetik por gjithashtu e përqendruar si subjekt me historinë e vet.
Nuk dinë me dridhë buzë burri siç drithëronin buzët e mia.
Kjo qasje i afrohet shumë mënyrave moderne të trajtimit të figurës së femrës: jo si mit ose ikonë, por si trup konkret, me plagë dhe me lëvizje interne.
A shënon risi poetika e Rexhep Shahut .
Risi në poetikën e Rexhep Shahut.
Retorika e prekjes dhe leximit si metaforë epifanie: gishtat që "lexojnë" brazdat e fatit.
Fokusimi mbi trupin si tekst historik: detajet trupore si depozita e kujtimeve.
Ambiguiteti moral dhe emocional: mungesë e idealizmit të pastër; pranimi i plasaritjeve.
rrudhat zgjaten si brazda në një tokë të braktisur nga shiu dhe ngadalë merr format e statujës së vjetër
Këto elemente nuk janë radikale në kontekst të letërsisë evropiane, por për shtrirjen e lirizmit shqiptar ato përfaqësojnë një shtresim të rëndësishëm.
PËRQASJET.FILOZOFIKE.
Ekzistencializmi i përjetimit:
Vargjet e Shahut interpretohen si përpjekje për t'u përballur me mospërmbushjen dhe me vdekshmërinë , p.sh. ideja e "duarve që nuk dinë të prekin" është një metaforë për paaftësinë për të krijuar kuptim.
Qasjen filozofike në poetikën e Shahut e shohim tek Fenomenologjia e trupit: trupi në poezinë e Shahut jepet si entitet që përjeton dhe ruan histori; gishtat janë mjet leximi.
Qasja Hermeneutike duket se si poezia si tekst kërkon interpretim , vargu i Shahut kërkon lexues aktiv që të rindërtojë fatin.
Secila qasje mund të përkrahë hipoteza të ndryshme kështu ekzistencializmi thekson krizën; fenomenologjia thekson aftësinë perceptuese; hermeneutika thekson rolin e interpretuesit.
A mundet një poet të jetë po aq lirik sa poetet femra?
Lirizmi nuk është i lidhur me gjininë: aftësia për të qenë lirik varet nga sensibiliteti, forma dhe ndjeshmëria estetike. Në rastin e Shahut, poezia e tij tregon se një burrë poet mund të arrijë nivele jashtëzakonisht lirike dhe të trajtojë temën e femrës me thellësi dhe ndjeshmëri, shpesh duke thyer stereotipat tradicionale.
Ka ditë që nuk e gjej veten në sytë e tu
kam mbetë si harabel i harruar në çati
nuk vishem nga e qeshura jote që më bënte të bukur
Megjithatë, vëmendje i duhet kushtuar kontekstit social, mënyrës se si trajtohet gruaja në tekst pasqyron dhe kufizimet kulturore që mund të ndikohen nga autori.
Krijimtaria poetike e Rexhep Shahut karakterizohet nga:
Intensiteti ekzistencial dhe tragjik ,një hapësirë ku subjektiviteti poetik bashkohet me reflektimin e vuajtjes së përgjithshme njerëzore (sidomos në "Lis i vetëm në fushë"). zemrashqiptare.net
Përdorimi i figurave natyrore si simbole të emocioneve dhe krenarisë historike.
Garantimi i zërit për ata që humbën lirinë përmes kujtesës për poetë disidentë si Havzi Nela.
Një lirizëm serioz, i ndjeshëm dhe introspektiv, që bashkon traditën lirike shqiptare me sfidat e kohës moderne.
Në poezi dhe publicistikë ai ndërthur reflektimin estetik me atë etik , një trajtim që e vendos artin poetik jo vetëm si pasqyrim i ndjenjës, por edhe si instrument i kujtesës historike dhe i dialogut kulturor.
Shahu ka marrë vlerësime jo vetëm për angazhimin editorial, por edhe për krijimtarinë e tij poetike.
Kritikë dhe studiues si Sadik Bejko e kanë vlerësuar për thellësinë emotive dhe reflektimin e vetmisë njerëzore në poezitë e tij. zemrashqiptare.net
Krijues të tjerë, si Xhevahir Spahiu e vlerësojnë për sintezën e tragjedisë vetiake me atë kolektive dhe për aftësinë për të zhvilluar një zë poetik të fuqishëm dhe të ndjeshëm. zemrashqiptare.net
Këto reflektime kritikë e vendosin Shahun në një dialog serioz me traditën poetike shqipe dhe me kërkimet estetike bashkëkohore.
Rexhep Shahu është një figurë komplekse në letërsinë dhe kulturën shqiptare të sotme: poet me ndjeshmëri lirike dhe reflektim filozofik, publicist dhe kritik i angazhuar, editor dhe promotor i letërsisë martire, si dhe humanist kulturor që kërkon rikthimin e kujtesës historike në vëmendje publike.
Kontributi i tij shtrihet përtej krijimit të vargjeve , ai është një ndër figurat që lidh kr Veprimtari letrare, publicistike dhe humaniste në letërsinë dhe kulturën shqiptare ijimtarinë poetike me kultivimin e një kujtese kritike kombëtare, një model angazhimi letrar, kritik dhe humanist për letërsinë dhe kulturën shqiptare të shekullit XXI.
Rexhep Shahu (lindur në vitin 1960 në Bardhoc të Lumës, mes Kukësit e Prizrenit) është një poet, publicist, studiues dhe figurë aktive në skenën kulturore shqiptare, i njohur jo vetëm për krijimtarinë e tij estetike, por edhe për veprimtaritë e tij letrare e humanitare që lidhen me kujtesën historike dhe nderimin e poetëve të censuruar apo të persekutuar nga sistemi totalitar komunist.
Rexhep Shahu u lind në një mjedis ku natyra, historia dhe përvoja sociale së bashku formuan perceptimin e tij estetik e moral të krijimit poetik. Ai kaloi fëmijërinë në breg të Drinit të Bardhë dhe më pas u formua akademikisht në Universitetin e Shkodrës, ku studioi letërsinë.
Përtej krijimit poetik, Shahu ka pasur një karrierë shumëdimensionale profesionale dhe gazetareske:
ka punuar si gazetar në media të ndryshme (Radio Kukësi, Radio Tirana, Top Albania Radio) dhe në gazeta të ndryshme,
ka qenë zëdhënës institucional dhe drejtues kulture,
ka drejtuar revista dhe organe të shtypit kulturor si revistën kulturore “Dy Drina”, revistën për fëmijë “Kallz” dhe duke bashkëpunuar në revista e organe të tjera.
Kjo përvojë e gjerë profesionale i ka dhënë atij një bazë të fortë për të kombinuar zërin poetik me angazhimin kritik dhe publik, duke kaluar nga letërsia në gazetari, nga poezia në reflektim kulturor.
Krijimtaria poetike dhe botimet:
Rexhep Shahu është autor i një korpusi të konsiderueshëm letrar që përfshin botime poetike dhe libra publicistikë, duke treguar një diversitet të qasjes krijuese dhe reflektimit mbi botën sociale dhe njerëzore.
Disa nga veprat e tij kryesore përfshijnë:
Libra poetikë:
Mali i Hënës (poezi)
Bregu i Brengës (poezi)
Lis i vetëm në fushë (poezi) – një vëllim me 122 poezi që eksploron tragjizmin, vetminë dhe reflektimin moral dhe ekzistencial në mënyrë të thellë.
Libra publicistikë / monografikë:
Misioni për Paqen – kushtuar krizës së Kosovës dhe aktorëve socialë të kohës
Bllaca – monografi
Marsi i Minave – botim 2006
Faleminderit doktor Alushani – një vepër me karakter biografik/publicistikë, që zgjerojnë fushën e angazhimit të tij.
Përveç kësaj, Shahu ka botuar poezi të tjera në media letrare dhe porta kulturale si “Një mijë vjet që pres”, e cila shfaq një qasje poetike të ndjeshme dhe meditativë mbi kohën, humbjen dhe pritjen.
Revista “Illz” dhe kontributi kritik editorial
Një nga veprimtaritë më të dukshme të Rexhep Shahut në sferën kulturore është roli i tij si kryeredaktor i revistës letrare “Illz”, një publikim periodik i Klubit të Poezisë në Tiranë. Kjo revistë ka numra specialë kushtuar krijuesve shqiptarë, përfshirë një numër të dedikuar shkrimtarëve martirë, ku Shahu shfaq qasje serioze, kritike dhe dokumentare ndaj figurave të persekutuara nga sistemi totalitar.
Revista “Illz” njihet për përfshirjen e autorëve dhe kritikëve të njohur shqiptarë dhe botërorë në portretizimin, vlerësimin dhe analizën e letërsisë, duke e vendosur Shahun në rolin e një ndërmjetësi kulturor që i jep hapësirë dialogut kritik dhe reflektimit të letërsisë shqiptare në kontekst historik dhe bashkëkohor.
Roli në rivendosjen e kujtesës poetike: Havzi Nela
Një nga kontributet më të rëndësishme kulturore dhe humanitare të Rexhep Shahut është angazhimi i tij për kujtesën dhe promovimin e poetit martir Havzi Nela , një figurë simbolike e rezistencës kundër regjimit totalitar në Shqipëri:
ai ka shërbyer si botues për veprën e plotë poetike të Havzi Nelës, “Shtatë Fletore”, një botim monumental me 5548 vargje që mblodhi dorëshkrimet origjinale dhe i sjell ato për publikun e gjerë.
ka mbajtur fjalime për nder të Nelës në ceremonitë përkujtimore dhe promovime publike, duke kontribuar në rivendosjen e vendit të poetit në kujtesën kombëtare.
është angazhuar në organizimin e inaugurimeve të bustit dhe të shtëpisë përkujtimore të poetit në Kukës.
Kjo punë tregon jo vetëm një dimension akademik e letrar, por edhe një përkushtim humanist për të çuar përpara kujtesën historike të letërsisë shqiptare, përtej veçanërisë artistike, drejt një reflektimi moral dhe kulturore.
Teuta Sadiku
