Sulejman Halil Mato - Biografi dhe recension nga Angela Kosta
Moderator 
SULEJMAN MATO NJË NDIKIM I FUQISHËM NË LETËRSINË DHE ARTIN BASHKËKOHOR SHQIPTAR
Figura e njohur e letërsisë shqipe Sulejman Halil Mato lindi në Fterrë, të Sarandës më 01 mars1941. Në vitin 1964 mbaroi Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega e Gjuhë-Letërsisë shqipe. Në periudhën 1965-1967 punoi si mësues i letërsisë në disa shkolla të qytetit të Beratit dhe më vonë, (1967-1973), si redaktor i revistës "Nëntori", pranë Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë. Në periudhën 1973-1976, ishte libretist në Teatrin Popullor. Në periudhën 1976-1985 punoi si mësues i gjuhës e letërsisë shqipe në shkollën e mesme Josif Pashko. Më vonë iu rikthye profesionit të libretistit në Teatrin e Operës e Baletit dhe në Ansamblin e Këngëve e Valleve Popullore ku punoi nga viti 1985 deri në vitin 1991. Gjithashtu Sulejman Mato ka punuar si Drejtor i Agjensisë Qëndrore të Tregtimit të Librit Arsimor (1973-1974) dhe Kyeradaktor i gazetës Tirana Bashkiake, në Bashkinë e Tiranës (1997-2001). Ende sot vazhdon me krijimet dhe veprat tij të cilat spikasin për larmishmërinë dhe kontekstin e pasur krijues letrar bashkëkohor.
Figura e njohur e letërsisë shqipe Sulejman Halil Mato lindi në Fterrë, të Sarandës më 01 mars1941. Në vitin 1964 mbaroi Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega e Gjuhë-Letërsisë shqipe. Në periudhën 1965-1967 punoi si mësues i letërsisë në disa shkolla të qytetit të Beratit dhe më vonë, (1967-1973), si redaktor i revistës "Nëntori", pranë Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë. Në periudhën 1973-1976, ishte libretist në Teatrin Popullor. Në periudhën 1976-1985 punoi si mësues i gjuhës e letërsisë shqipe në shkollën e mesme Josif Pashko. Më vonë iu rikthye profesionit të libretistit në Teatrin e Operës e Baletit dhe në Ansamblin e Këngëve e Valleve Popullore ku punoi nga viti 1985 deri në vitin 1991. Gjithashtu Sulejman Mato ka punuar si Drejtor i Agjensisë Qëndrore të Tregtimit të Librit Arsimor (1973-1974) dhe Kyeradaktor i gazetës Tirana Bashkiake, në Bashkinë e Tiranës (1997-2001). Ende sot vazhdon me krijimet dhe veprat tij të cilat spikasin për larmishmërinë dhe kontekstin e pasur krijues letrar bashkëkohor.
Sjellim më poshtë disa nga veprat e tij:
Romane:
- Njerëzit janë si retë (Shtëpia botuese: (Toena - 2010)
- Banorët e Shpellës (Shtëpia Botuese (IHPVKA - 2011)
Vëllime poetike:
- Shtegu i blertë (poezi) - Tirana, 1967)
- Nën Diellin e Jugut (poezi - 1969)
- Mbi glob fryjnë erëra (poezi -1972)
- Në stinën e poezisë (poezi - 1976)
- Poezi për fëmijë (poezi - 1977)
- Dallga e Jonit (poezi - Shkup -1977)
- Mesi i jetës (poezi - 1981)
- Jeta ne dy kohe (poezi - Prishtinë 1983)
- Kryengritësit (poemë për fëmijë - 1986)
- Fjalët (poezi - 1989)
- Balada e vetmisë (poezi - 1998)
- Labirinte dhe enigma (studime - 2000)
- Ëndërrat profetike (studim - 2001)
- Kitara e jugut (Poezi të zgjedhura Shtëpia botuese "Toena" - 2007)
- S'kam kohë për të thënë shumë gjëra (Shtëpia Botuese - 2008)
- Një balenë e largët erdhi nga deti.
Vëllime me tregime:
- Drita e syve (tregime - 1986)
- Banorët e vilës (tregime - 1994)
- Kur hapeshin portat e qiellit (libër me tregime Shtëpia Botuese - 2003)
- Vizitor në parajsë (libër me tregime)
- Nusja e borajve - (tregime, Shtëpia Botuese Dudaj - 2007)
Drama:
- Ankthi (dramë - 1971)
- Një natë e gjatë (dramë - 1975)
- Viti i provës së madhe (dramë - 1982)
- Kushtrim në male (dramë - 1983)
- Bukë në shkëmb (dramë - 1986)
- Familja Zhavora - (dramë - 1988)
Ka vënë në skenë:
- Një natë ë gjatë (dramë - 1973)
- Viti i provës së madhe (dramë - 1985)
Romane:
- Njerëzit janë si retë (Shtëpia botuese: (Toena - 2010)
- Banorët e Shpellës (Shtëpia Botuese (IHPVKA - 2011)
Vëllime poetike:
- Shtegu i blertë (poezi) - Tirana, 1967)
- Nën Diellin e Jugut (poezi - 1969)
- Mbi glob fryjnë erëra (poezi -1972)
- Në stinën e poezisë (poezi - 1976)
- Poezi për fëmijë (poezi - 1977)
- Dallga e Jonit (poezi - Shkup -1977)
- Mesi i jetës (poezi - 1981)
- Jeta ne dy kohe (poezi - Prishtinë 1983)
- Kryengritësit (poemë për fëmijë - 1986)
- Fjalët (poezi - 1989)
- Balada e vetmisë (poezi - 1998)
- Labirinte dhe enigma (studime - 2000)
- Ëndërrat profetike (studim - 2001)
- Kitara e jugut (Poezi të zgjedhura Shtëpia botuese "Toena" - 2007)
- S'kam kohë për të thënë shumë gjëra (Shtëpia Botuese - 2008)
- Një balenë e largët erdhi nga deti.
Vëllime me tregime:
- Drita e syve (tregime - 1986)
- Banorët e vilës (tregime - 1994)
- Kur hapeshin portat e qiellit (libër me tregime Shtëpia Botuese - 2003)
- Vizitor në parajsë (libër me tregime)
- Nusja e borajve - (tregime, Shtëpia Botuese Dudaj - 2007)
Drama:
- Ankthi (dramë - 1971)
- Një natë e gjatë (dramë - 1975)
- Viti i provës së madhe (dramë - 1982)
- Kushtrim në male (dramë - 1983)
- Bukë në shkëmb (dramë - 1986)
- Familja Zhavora - (dramë - 1988)
Ka vënë në skenë:
- Një natë ë gjatë (dramë - 1973)
- Viti i provës së madhe (dramë - 1985)
- Familja Zhavora (dramë - 1986)
- Kushtrimim i maleve (dramatizim - 1987)
- Legjenda e lules Honinë (balet - 1987)
- Paja (operetë - 1988)
- Vajzat e qytetit të gurtë (balet - 1989)
- Kushtrimim i maleve (dramatizim - 1987)
- Legjenda e lules Honinë (balet - 1987)
- Paja (operetë - 1988)
- Vajzat e qytetit të gurtë (balet - 1989)
Nga: Angela Kosta
Sulejman Mato, autor dhe dramaturg i njohur shqiptar, ka krijuar një ndikim të fuqishëm në letërsinë dhe dramën shqipe. Një nga temat që ai trajton me shumë ndjeshmëri dhe realitet është kurbeti dhe përvuajtjet jo vetëm të nënave plaka në Vuno, (fshat në komunën e Himarës), por të gjitha nënave shqiptare që në vetmi, përballojnë sfidën e moshës së avancuar. Janë pikërisht këto tematika në të cilat përqendrohet shpesh autori Mato: pasqyrimi i përvuajtjeve të shqiptarëve, drama e kurbetit e cila "sjell e përcjell" "rrënimin total" jo vetëm të rrethinave, shtëpive, por sidomos të nënave, të cilat ndër dekada kalojnë përjetime të dhimbshme në periudha të ndryshme të historisë. Mato e përdor kurbetin si një metaforë të humbjes dhe ndarjes, por në të njëjtën kohë si një analizë të thellë mbi sakrificat që shoqërojnë jetën e shumë shqiptarëve, veçanërisht të atyre që janë të detyruar të largohen nga atdheu për t'u bërë emigrantë në kërkim të një të ardhme sa më të mirë.
Poezia "PLAKAT E VUNOIT" evidencion pikërisht çka folëm më sipër: tragjedinë e kurbetit i cili rrënjëson ndjesinë e braktisjes dhe mospërshtatjes me kohën e djeshme ashtu sikurse atë të sotme. Në këto vargje shprehet ndjenja e thellë e humbjes, e cila përfshin mosrealizimin dhe mospraninë e shumë momenteve të thjeshta e të rëndësishme të jetës, siç janë kërcimi në dasma, vajtimet nën drurët e ullinjve, apo gëzimi i dashurisë së fëmijëve. Këto janë "figura" apo alegori të konkretizuara që përshkruajnë një jetë të zbrazët, e cila kalon pa arritur të realizohet dhe të jetohet plotësisht.
Poezia apo poema do ta quaja, pasqyron frikën e dukshme ndaj kalimit të shpejtë të kohës ndër vite. Plakat, (personifikimi edhe i vetë tokës mëmë), vajtojnë dhimbshëm mbi kohën që ikën dhe atë lloj lamtumire pa mundësinë për ta ndaluar vargun e gjatë të "jetove - bijve" të tyre, pa pasur mundësinë të shijojnë ato çaste të thjeshta që përbëjnë aspektin e tërësisë së bukurisë të jetës.
Në këtë poezi - elegji, ndeshemi me kalimin e përshkrimit të momenteve të fundit të jetës së plakave, të përvëluara nga malli për "jetot" e tyre, të shqetësuara për brezin që do lënë pas dhe këtu vjen në pah përpjekja e autorit për të kuptuar se çfarë do të mbetet pas kalimit të jetës, një urë lidhëse kjo me lexuesin i cili "prek" realitetin e ashpër dhe të ftohtë të ekzistencës së përkohshme.
"I kemi bërë gati takëmet e vdekjes dhe i ruajmë në sëndukët e vjetër të nusërisë", është një metaforë e fortë që lidh vdekjen me të kaluarën, pleqërinë me rininë si nuse të reja të sapomartuara dhe kujtimet e fëmijërisë. Sëndukët, që dikur ishin mbartës të kujtimeve, tashmë ruajnë gjithçka që lidhet me mbarimin e jetës, duke risjellë vazhdimisht kujtimet nga e kaluara, e lidhur ngushtë me ikjen e djemve dhe të afërmve të tyre.
Përsëri këtu do të na gjeni zogj të egër malli, duke vajtuar mbi ullishta," është timbër emocional që shpreh dhimbjen e përjetshme të nënave dhe grave për fëmijët e tyre që janë larguar. Malli kthehet në një forcë të egër, në një dhimbje që nuk mund të mposhtet e as të shuhet pasi do të mbetet i përjetshëm.
Në vargun: "Shndërrimi në statuja prej shtufi të zi", autori shpreh se ato gra janë shndërruar në diçka të padukshme, të cilat nuk kanë më forcë të jenë apo ta pranojnë veten si njerëz të gjallë. Ata tashmë janë "zhveshur" nga petku i jetës, ndihen të jenë shndërruar në kufoma të kalbura duke u bërë njësh me heshtjen e territ, të braktisura, sikur të jenë "statuja prej shtufi të zi."
Vargu: "Kur të vini, bijtë tanë e mos të na gjeni, na kërkoni në pyje...", pasqyron ndjenjën e thellë të shuarjes, të humbjes dhe të braktisjes. Djemtë kanë kohë që janë larguar ndaj nuk mund të gjejnë dot asnjë gjurmë tyren siç ishin dikur. Plakat shndërrohen në "qyqe" që ligjërojnë mbi gurë, metaforë kjo që përshkruan vajtimin për fatin e zi jo vetëm të jetës së tyre por edhe të bijve të tyre.
Teksa lexojmë: Mbi varret e tyre nuk do të ketë asnjë emër, dhe për to do të mbetet vetëm kujtimi i ca plakave që s'jetuan kurrë, spikasim kritikën morale humane ndaj harresës që mund të ndodhë kundrejt brezave të vjetër dhe kujtimit të jetës së tyre, si një pjesë e padukshme e shoqërisë, të lëna në harresë, duke i trasformuar thjesht si hije të së kaluarës.
Evokimi i vazhdueshëm i kujtimeve për të kaluarën, shfaqet teksa rikujtohet një kumbull e bardhë, e cila çel por vyshket shpejt duke e simbolizuar si "Vajza e valëve", një imazh ky i ndjeshëm po aq sa edhe melankolik, i cili nënkupton shpejtësinë me të cilën ikin gjërat, momentet e bukura dhe plot vlerë të jetës. Nata, e cila përshkruhet nga autori "si shpirti i zi", është thelbi i simbolit të misterit dhe humbjes së jetës së pafat.
Në vargun: "S’mbajmë mend kur kemi lindur, mos vallë kemi lindur plaka?", ndeshemi me kontrastin e kalimit të kohës, i cili ndonjëherë nuk lejon as vetë kujtimet e fillimeve të jetës. Plakat ndihen si të përjetshme, të lidhura me një të kaluar që as vetë nuk arrijnë ta kujtojnë më.
Në këtë pjesë të poezisë, autori Mato, përdor metafora dhe alegori të pasura poetike për të shprehur çastet epike të jetës, sepse të tilla i konsiderojmë këto nëna: heroina të fatit të tyre. "Si na iku kështu kjo jetë, jetoo?!", është pika kyçe e vetëkërkimit dhe e vetëdijes, për kuptimin e humbjes së padëshirueshme të kohës, të cilën nuk mund ta kthejnë më, edhe pse ka lënë pas shumë dhimbje dhe boshllëk.
"Mbi varret tona emra mos vini... Ishin ca plaka, që s'jetuan kurrë!'', shprehin tragjedinë e ekzistencës, duke na kujtuar se shumë nëna, gra, motra dhe shumë të dashura janë harruar, pa lënë pas asnjë gjurmë, pa një emër diku që të kujtohen nga dikush ose nga vetë pasardhësit e tyre, sepse në ato kohë kush largohej për në kurbet, rrallë kthehej. Mjerimi zhytej në mallin e përzier me vetë mjerimin dhe vargu i sipêrmendur thekson pikërisht mundin dhe sakrificat e atyre grave, ndoshta të panumërta të cilat nuk janë regjistruar askund në kujtesën e shoqërisë. Lënë pa emra identifikimi, fatkeqësisht ato janë harruar, duke mbetur të padukshme.
"FLUTURIMI I FUNDIT" i autorit Mato, është një krijim tjetër poetik i thellë, në të cilën autori ndërthur figura simbolike dhe emocione të forta për të përshkruar një moment të së shkuarës, por edhe të përjetshëm, lidhur me jetën dhe vdekjen. Poezia ka një ritëm melankolik dhe një atmosferë onirike, e cila pasqyron brengën e pafund të një gruaje të thyer e të "gjymtuar shpirtërisht" nga humbjet dhe kujtimet që e shoqërojnë.
Në këtë poezi, Nënë Nunçia, është figura qëndrore, personifikimi i jetës dhe i humbjes, e lidhur me një të kaluar të dhimbshme dhe me një jetë të jetuar në pritje të asaj që nuk ka më, por e përfshirë gjithashtu në një proces të vazhdueshëm kujtimi. E kaluara e saj, mbushur me dhimbje nga vdekjet dhe humbjet, përfshin edhe tragjedinë e motrës së saj, Vitorisë, e cila ka humbur jetën duke rënë në humnerë, ngarkuar me dru, një metaforë tepër e dhimbshme kjo, e cila tregon për kushtet e rënda të jetesës së grave, pasiguritë, dhe tragjeditë e jetës.
"Simbolizmi i fluturimit" është i pranishëm në të gjithë poezinë, pasi Nënë Nunçia ëndërron të fluturojë, i vetmi shpëtim nga vuajtjet dhe dhimbjet e përjetuara. Ky fluturim mund të interpretohet si një çlirim nga dhimbja, një arratisje drejt një bote tjetër, ku vdekja, ekzistenca e përjetshme dhe kujtimet, janë pjesë e një realiteti vezullues. Fluturimi është simboli i shpirtit që kërkon paqe, dhe ndoshta dëshira e madhe për t'u bashkuar me të dashurit që nuk i ka më pranë. Në këtë poezi, autori prek gjithashtu konceptin e kohës dhe kujtimeve, gërshetimin midis tyre, dhe këtë na e paraqet Nënë Nunçia, gruaja me ndjenja dhe mallin universal që kalimi i viteve nuk ia zbeh dot.
"AJO DHE MURET" është një tjetër poezi në të cilën rrëfehet dhe fokusohet jeta e një gruaje të moshuar që përballet me vetminë dhe izolimin pas vdekjes së bashkëshortit të saj. Duke përdorur imazhin e mureve, (të pranishme kudo), autori Mato na përshkruan mjaft qartë ndjesinë e kufizimit dhe ngurtësisë që e përshkon gruan. Muret shfaqen si izolimi emocional dhe fizik, duke theksuar se gruaja është e rrethuar nga një jetë monotone, e mbushur me kujtimet dhe mungesën e komunikimit të ngrohtë.
Një nga aspektet më të spikatura të poezisë është vetmia që përjeton gruaja. Ajo lëviz nëpër shtëpi, pa e ndjerë veten të lidhur me askënd, dhe komunikimi i saj me të tjerët është i përmbledhur thjesht në fjalën "mirë", një fjalë që përmban shumë, por që thotë fare pak. Kjo fjalë e thjeshtë, e përdorur për t’iu përgjigjur fëmijëve të saj në telefon, është e ngarkuar me emocionet e mundimshme të një jete të shuar, duke u bërë shenja, nuanca dalluese e një realiteti të trishtuar dhe të fshehur.
Poezia është e mbushur me një atmosferë të ngurtësuar dhe të ftohtë si vetë muret, ku çdo gjë duket e palëvizshme dhe e mbushur me një qetësi të dhimbshme. Thërrimet e bukës, që ajo shkon të hedhë në kosh, por e paaftë ta bëjë edhe këtë gjë të thjeshtë, tregon gjendjen e saj të përgjithshme e cila shkrihet dhe transformohet në një moment vetmie të saj. Ndalja e mendimeve në mes këtyre "veprimeve - detyrave" të përditshme përshkruan një grua që ka humbur lidhjet jo vetëm me botën përreth por mbi të gjitha me vetveten. Poezia nënvizon gjithashtu "pasigurinë emocionale" të gruas si dhe ndjenjën e humbjes së kontrollit mbi përditshmërinë dhe kujtesën e saj. Ajo është e përqendruar në rutinën e botës së saj të përditshme, midis mureve, pa pasur dëshirë të kalojë cakun për të gjetur një lidhje të vërtetë, dhe të thellë me të tjerët dhe realitetin.
Në fund, figura e saj që përfundon brenda katakombit të vet, (varr jo vetëm brenda atyre mureve të braktisjes së vetvetes por edhe të vetë shpirtit të saj), është pasqyrimi i pamjeje të një jete të konsumuar, të mbushur me mungesë drite dhe shprese dhe me ndjenjën e fortë të përmbylljes, një klishe të asaj që është ndërprerë, copëtuar dhe ka humbur përjetësisht.
Poezia "PLAKAT E VUNOIT" evidencion pikërisht çka folëm më sipër: tragjedinë e kurbetit i cili rrënjëson ndjesinë e braktisjes dhe mospërshtatjes me kohën e djeshme ashtu sikurse atë të sotme. Në këto vargje shprehet ndjenja e thellë e humbjes, e cila përfshin mosrealizimin dhe mospraninë e shumë momenteve të thjeshta e të rëndësishme të jetës, siç janë kërcimi në dasma, vajtimet nën drurët e ullinjve, apo gëzimi i dashurisë së fëmijëve. Këto janë "figura" apo alegori të konkretizuara që përshkruajnë një jetë të zbrazët, e cila kalon pa arritur të realizohet dhe të jetohet plotësisht.
Poezia apo poema do ta quaja, pasqyron frikën e dukshme ndaj kalimit të shpejtë të kohës ndër vite. Plakat, (personifikimi edhe i vetë tokës mëmë), vajtojnë dhimbshëm mbi kohën që ikën dhe atë lloj lamtumire pa mundësinë për ta ndaluar vargun e gjatë të "jetove - bijve" të tyre, pa pasur mundësinë të shijojnë ato çaste të thjeshta që përbëjnë aspektin e tërësisë së bukurisë të jetës.
Në këtë poezi - elegji, ndeshemi me kalimin e përshkrimit të momenteve të fundit të jetës së plakave, të përvëluara nga malli për "jetot" e tyre, të shqetësuara për brezin që do lënë pas dhe këtu vjen në pah përpjekja e autorit për të kuptuar se çfarë do të mbetet pas kalimit të jetës, një urë lidhëse kjo me lexuesin i cili "prek" realitetin e ashpër dhe të ftohtë të ekzistencës së përkohshme.
"I kemi bërë gati takëmet e vdekjes dhe i ruajmë në sëndukët e vjetër të nusërisë", është një metaforë e fortë që lidh vdekjen me të kaluarën, pleqërinë me rininë si nuse të reja të sapomartuara dhe kujtimet e fëmijërisë. Sëndukët, që dikur ishin mbartës të kujtimeve, tashmë ruajnë gjithçka që lidhet me mbarimin e jetës, duke risjellë vazhdimisht kujtimet nga e kaluara, e lidhur ngushtë me ikjen e djemve dhe të afërmve të tyre.
Përsëri këtu do të na gjeni zogj të egër malli, duke vajtuar mbi ullishta," është timbër emocional që shpreh dhimbjen e përjetshme të nënave dhe grave për fëmijët e tyre që janë larguar. Malli kthehet në një forcë të egër, në një dhimbje që nuk mund të mposhtet e as të shuhet pasi do të mbetet i përjetshëm.
Në vargun: "Shndërrimi në statuja prej shtufi të zi", autori shpreh se ato gra janë shndërruar në diçka të padukshme, të cilat nuk kanë më forcë të jenë apo ta pranojnë veten si njerëz të gjallë. Ata tashmë janë "zhveshur" nga petku i jetës, ndihen të jenë shndërruar në kufoma të kalbura duke u bërë njësh me heshtjen e territ, të braktisura, sikur të jenë "statuja prej shtufi të zi."
Vargu: "Kur të vini, bijtë tanë e mos të na gjeni, na kërkoni në pyje...", pasqyron ndjenjën e thellë të shuarjes, të humbjes dhe të braktisjes. Djemtë kanë kohë që janë larguar ndaj nuk mund të gjejnë dot asnjë gjurmë tyren siç ishin dikur. Plakat shndërrohen në "qyqe" që ligjërojnë mbi gurë, metaforë kjo që përshkruan vajtimin për fatin e zi jo vetëm të jetës së tyre por edhe të bijve të tyre.
Teksa lexojmë: Mbi varret e tyre nuk do të ketë asnjë emër, dhe për to do të mbetet vetëm kujtimi i ca plakave që s'jetuan kurrë, spikasim kritikën morale humane ndaj harresës që mund të ndodhë kundrejt brezave të vjetër dhe kujtimit të jetës së tyre, si një pjesë e padukshme e shoqërisë, të lëna në harresë, duke i trasformuar thjesht si hije të së kaluarës.
Evokimi i vazhdueshëm i kujtimeve për të kaluarën, shfaqet teksa rikujtohet një kumbull e bardhë, e cila çel por vyshket shpejt duke e simbolizuar si "Vajza e valëve", një imazh ky i ndjeshëm po aq sa edhe melankolik, i cili nënkupton shpejtësinë me të cilën ikin gjërat, momentet e bukura dhe plot vlerë të jetës. Nata, e cila përshkruhet nga autori "si shpirti i zi", është thelbi i simbolit të misterit dhe humbjes së jetës së pafat.
Në vargun: "S’mbajmë mend kur kemi lindur, mos vallë kemi lindur plaka?", ndeshemi me kontrastin e kalimit të kohës, i cili ndonjëherë nuk lejon as vetë kujtimet e fillimeve të jetës. Plakat ndihen si të përjetshme, të lidhura me një të kaluar që as vetë nuk arrijnë ta kujtojnë më.
Në këtë pjesë të poezisë, autori Mato, përdor metafora dhe alegori të pasura poetike për të shprehur çastet epike të jetës, sepse të tilla i konsiderojmë këto nëna: heroina të fatit të tyre. "Si na iku kështu kjo jetë, jetoo?!", është pika kyçe e vetëkërkimit dhe e vetëdijes, për kuptimin e humbjes së padëshirueshme të kohës, të cilën nuk mund ta kthejnë më, edhe pse ka lënë pas shumë dhimbje dhe boshllëk.
"Mbi varret tona emra mos vini... Ishin ca plaka, që s'jetuan kurrë!'', shprehin tragjedinë e ekzistencës, duke na kujtuar se shumë nëna, gra, motra dhe shumë të dashura janë harruar, pa lënë pas asnjë gjurmë, pa një emër diku që të kujtohen nga dikush ose nga vetë pasardhësit e tyre, sepse në ato kohë kush largohej për në kurbet, rrallë kthehej. Mjerimi zhytej në mallin e përzier me vetë mjerimin dhe vargu i sipêrmendur thekson pikërisht mundin dhe sakrificat e atyre grave, ndoshta të panumërta të cilat nuk janë regjistruar askund në kujtesën e shoqërisë. Lënë pa emra identifikimi, fatkeqësisht ato janë harruar, duke mbetur të padukshme.
"FLUTURIMI I FUNDIT" i autorit Mato, është një krijim tjetër poetik i thellë, në të cilën autori ndërthur figura simbolike dhe emocione të forta për të përshkruar një moment të së shkuarës, por edhe të përjetshëm, lidhur me jetën dhe vdekjen. Poezia ka një ritëm melankolik dhe një atmosferë onirike, e cila pasqyron brengën e pafund të një gruaje të thyer e të "gjymtuar shpirtërisht" nga humbjet dhe kujtimet që e shoqërojnë.
Në këtë poezi, Nënë Nunçia, është figura qëndrore, personifikimi i jetës dhe i humbjes, e lidhur me një të kaluar të dhimbshme dhe me një jetë të jetuar në pritje të asaj që nuk ka më, por e përfshirë gjithashtu në një proces të vazhdueshëm kujtimi. E kaluara e saj, mbushur me dhimbje nga vdekjet dhe humbjet, përfshin edhe tragjedinë e motrës së saj, Vitorisë, e cila ka humbur jetën duke rënë në humnerë, ngarkuar me dru, një metaforë tepër e dhimbshme kjo, e cila tregon për kushtet e rënda të jetesës së grave, pasiguritë, dhe tragjeditë e jetës.
"Simbolizmi i fluturimit" është i pranishëm në të gjithë poezinë, pasi Nënë Nunçia ëndërron të fluturojë, i vetmi shpëtim nga vuajtjet dhe dhimbjet e përjetuara. Ky fluturim mund të interpretohet si një çlirim nga dhimbja, një arratisje drejt një bote tjetër, ku vdekja, ekzistenca e përjetshme dhe kujtimet, janë pjesë e një realiteti vezullues. Fluturimi është simboli i shpirtit që kërkon paqe, dhe ndoshta dëshira e madhe për t'u bashkuar me të dashurit që nuk i ka më pranë. Në këtë poezi, autori prek gjithashtu konceptin e kohës dhe kujtimeve, gërshetimin midis tyre, dhe këtë na e paraqet Nënë Nunçia, gruaja me ndjenja dhe mallin universal që kalimi i viteve nuk ia zbeh dot.
"AJO DHE MURET" është një tjetër poezi në të cilën rrëfehet dhe fokusohet jeta e një gruaje të moshuar që përballet me vetminë dhe izolimin pas vdekjes së bashkëshortit të saj. Duke përdorur imazhin e mureve, (të pranishme kudo), autori Mato na përshkruan mjaft qartë ndjesinë e kufizimit dhe ngurtësisë që e përshkon gruan. Muret shfaqen si izolimi emocional dhe fizik, duke theksuar se gruaja është e rrethuar nga një jetë monotone, e mbushur me kujtimet dhe mungesën e komunikimit të ngrohtë.
Një nga aspektet më të spikatura të poezisë është vetmia që përjeton gruaja. Ajo lëviz nëpër shtëpi, pa e ndjerë veten të lidhur me askënd, dhe komunikimi i saj me të tjerët është i përmbledhur thjesht në fjalën "mirë", një fjalë që përmban shumë, por që thotë fare pak. Kjo fjalë e thjeshtë, e përdorur për t’iu përgjigjur fëmijëve të saj në telefon, është e ngarkuar me emocionet e mundimshme të një jete të shuar, duke u bërë shenja, nuanca dalluese e një realiteti të trishtuar dhe të fshehur.
Poezia është e mbushur me një atmosferë të ngurtësuar dhe të ftohtë si vetë muret, ku çdo gjë duket e palëvizshme dhe e mbushur me një qetësi të dhimbshme. Thërrimet e bukës, që ajo shkon të hedhë në kosh, por e paaftë ta bëjë edhe këtë gjë të thjeshtë, tregon gjendjen e saj të përgjithshme e cila shkrihet dhe transformohet në një moment vetmie të saj. Ndalja e mendimeve në mes këtyre "veprimeve - detyrave" të përditshme përshkruan një grua që ka humbur lidhjet jo vetëm me botën përreth por mbi të gjitha me vetveten. Poezia nënvizon gjithashtu "pasigurinë emocionale" të gruas si dhe ndjenjën e humbjes së kontrollit mbi përditshmërinë dhe kujtesën e saj. Ajo është e përqendruar në rutinën e botës së saj të përditshme, midis mureve, pa pasur dëshirë të kalojë cakun për të gjetur një lidhje të vërtetë, dhe të thellë me të tjerët dhe realitetin.
Në fund, figura e saj që përfundon brenda katakombit të vet, (varr jo vetëm brenda atyre mureve të braktisjes së vetvetes por edhe të vetë shpirtit të saj), është pasqyrimi i pamjeje të një jete të konsumuar, të mbushur me mungesë drite dhe shprese dhe me ndjenjën e fortë të përmbylljes, një klishe të asaj që është ndërprerë, copëtuar dhe ka humbur përjetësisht.
Nga Angela Kosta
