Fatmir Mehmeti - Analizë gjuhësore
Moderator 
ANALIZË GJUHËSORE, SEMANTIKE DHE MORALO- EDUKATIVE E FJALËS SË URTË POPULLORE
"Muri ka vesh e gardhi ka sy"
Struktura sintaksore
Proverba përbëhet nga dy fjali të bashkërenditura kundërshtuese.
Fjalia e parë:"Muri ka vesh" është fjali e thjeshtë dëftore, e pohimit.
Kallëzuesi: "ka" , kallëzues foljor, i thjeshtë.
Kryefjala - muri, gramatikore.
Fjalia e dytë: "Gardhi ka sy" gjithashtu është e thjeshtë, dëftore, e pohimit.
Kallëzuesi " ka" kallëzues i thjeshtë, foljor. Të dy kallëzuesit mund të shndërrohen në të përbërë sepse "ka vesh" është ekuivalent me foljen " dëgjon", ndërsa" shprehja"ka sy" është ekuivalente me foljen "sheh", prandaj e gjithë fjalia mund të duket si: muri dëgjon e gardhi sheh. Fjalitë janë të lidhura me lidhëzën bashkërenditëse -e.
Brenda kësaj fjalie të përbërë kemi dy metafora paralele të ndërtuara në mënyrë simetrike, të cilat rrisin forcën e mesazhit.
Fjalët kyç
Muri – element arkitektonik, shenjë kufiri dhe privatësie. Me prejardhje nga gjuha frenge, le mur, shqip mund të zëvendësohet me fjalën ledh.
Gardhi – ndarje më “e hapur”, më e kalueshme se muri, por prapë mbrojtëse, fjalë me prejadhje nga gjuhët gjermanike- garten e që shqip mund të zëvendësohet me fjalën rrethojë
Ka vesh – folja "ka" krijon metaforë personifikimi, duke i dhënë një objekti të pajetë aftësinë të dëgjojë.
Ka sy – po ashtu metaforë personifikimi: gardhi “shikon”.
Figura letrare
Personifikim (objektet marrin cilësi njerëzore).
Metaforë paraleliste (dy sende që simbolizojnë rreziqe të padukshme).
Analizë semantike
Proverba i përket leksikut popullor të paralajmërimeve shoqërore:
- Asgjë nuk fshihet plotësisht. -Gjithmonë dikush sheh, dikush dëgjon.
Muri simbolizon komunitetin e mbyllur, institucionet,
shtetin, kontrollin e brendshëm (spiunë, dhe informatorë).
Gardhi simbolizon: kufijtë e jashtëm,
opinionin publik, njerëz të jashtëm që shikojnë dhe gjykojnë.
Në kulturën tradicionale shqiptare privatësia është e shtrenjtë, por fama dhe thashethemet mund të dalin lehtë “jashtë gardhit”.
Qëllimi semantik: të paralajmërojë për kujdes në komunikim:
Nuk duhet folur gjithçka, kudo dhe me këdo.
Analiza moralo-edukative
Mesazhi kryesor moral:
a) Bëhu i kujdesshëm me fjalën dhe sjelljen tënde.
b) Mendohu para se të flasësh dhe para se të veprosh.
c) Mos i nënvlerëso rreziqet e informacionit që shpërndahet.
Në kontekstin edukativ: Zhvillon ndërgjegjësimin social, që veprimet tona ndikojnë tek të tjerët, promovon maturinë dhe etikën e komunikimit – shmang thashethemet dhe fërkimet mes njerëzve, formon karakter të kujdesshëm, si një virtyt i rëndësishëm shoqëror.
Në jetën moderne mesazhi është edhe më aktual në rrjetet sociale, kamerat, mbikëqyrja elektronike, pra gjithçka lakohet e dëgjohet. Reputacioni ruhet me vëmendje dhe përgjegjësi.
Paralelizëm me proverba të gjuhëve të tjera:
• Anglisht: “Walls have ears.”
• Gjermanisht: “Die Wände haben Ohren.”
• Frëngjisht: “Les murs ont des oreilles.”
• Arabisht: الجدران لها آذان (Xhudran laha adhan)
Gjithashtu them se: gardhi me sy është shtesë karakteristike për kulturën shqiptare, që tregon një nivel më të gjerë vëzhgimi: jo vetëm dëgjim, por edhe shikim.
Përmbledhje
Mësimi themelor: Kujdes me fjalët, sepse ato kanë dëshmitarë edhe kur nuk shihet ai që i flet ato.
TUPANI RREH PËR ATA QË KANË VESH”
Analizë gjuhësore, etimologjike dhe edukative
Analizë gjuhësore, semantika dhe struktura
- Tupani është emër konkret, i përgjithshëm, gjinia mashkullore, trajta e shquar, numri njëjës, tipi i lakimit të parë, kuptimisht është instrument muzikor goditës (daulle e madhe).
- Rreh është folje ndihmëse e mënyrës dëftore, koha e tashme, veta e tretë njëjës folje veprimi, që në këtë kontekst ka kuptim metaforik “lëshon zë, jep shenjë paralajmëruese”.
- Ata që kanë vesh është sintagmë metaforike për njerëzit që kanë aftësi të dëgjojnë dhe të kuptojnë mesazhin, pra nuk lidhet me dëgjimin fizik, por me shqetësimin dhe ndjeshmërinë mendore e sociale.
Kuptimi i shprehjes është se paralajmërimet, këshillat ose sinjalet janë të dobishme vetëm për ata që janë të gatshëm t’i dëgjojnë dhe t’i kuptojnë. të tjerëve u kalon si "miu ndër mustaqe" nëse e përshkruajmë me një togfjalësh, pra pa vënë re.
Etimologjia dhe origjina kulturore
Fjala “tupan” buron nga turqishtja davul / tupan, me origjinë më të hershme në kulturat orientale dhe ballkanike. Në trevat shqiptare tupani ka qenë një instrument publik, me rol informues dhe ceremonial i përdorur në dasma, në luftë për të dhënë komanda,
në festa fetare e kombëtare, në paralajmërime të ngjarjeve të rëndësishme. Tupani pra ishte mjet komunikimi masiv, para se të vinin mediave moderne.
Lidhja me telallin në traditë
Po, shprehja lidhet qartë me funksionin e telallit: telalli ishte personi që shpallte njoftime të autoriteteve, ai shpesh shoqërohej me tupan për të mbledhur njerëzit dhe për t’u dhënë rëndësi lajmeve, tupani ishte sinjal për njerëzit që të dilnin në shesh dhe të dëgjonin njoftimin por, jo të gjithë reagonin, disa e shpërfillnin pikërisht këtë mesazh që e përçon edhe fjala e urtë.
Kuptimi filozofik dhe edukativ
Fjala ka një mesazh të qartë edukativ:
Vlera edukative është vetëdijesim se njeriu duhet të reagojë kur jepet një paralajmërim ose këshillë: njeriu duhet të “ketë vesh” për të ndjerë realitetin dhe rreziqet, pastaj reflekton mprehtësi sociale: kush kupton sinjalet e kohës, përshtatet dhe vepron. Mësim moral është se: Nuk mjafton të ekzistojë mesazhi; duhet vullnet dhe mendje për ta dëgjuar, pra, mesazhi thelbësor:
Këshilla është e vlefshme vetëm kur marrësi ka dëshirë të mësojë.
Krahasime me kultura të tjera
a) Anglisht: “To turn a deaf ear” (i bën veshin shurdh)
b) Italisht: “Avvisare i sordi è inutile” (të paralajmërosh të shurdhët është e kotë)
c)Frëngjisht: “Il n’est pire sourd que celui qui ne veut pas entendre”
(I shurdhëri më i keq është ai që s’do të dëgjojë)
Shqipja ruan elementin tonë etno-kulturor: tupani si mjet i komunikimit publik.
Përmbledhje
“Tupani rreh për ata që kanë vesh” është shprehje metaforike me origjinë në jetën tradicionale shqiptare. Ajo nënvizon se paralajmërimet dhe këshillat vlejnë vetëm për njerëzit që dinë t’i dëgjojnë dhe t’i kuptojnë. Shprehja lidhet ngushtë me rolin historik të tupanit si instrument informues në komunitet bashkë me telallin.
