Teuta Sadiku - Një këndvështrim mbi poezinë e Gabriela Mujaj
Moderator 
“Grueja në lum’”: Një këndvështrim mbi poezinë e Gabriela Mujaj
Poezia e Gabriela Mujaj ringjall arketipet e lumit dhe gruas
Poezia “Grueja në lum’” e Gabriela Mujajt vjen si një rikthim i fuqishëm drejt mitologjisë ballkanike të ujit dhe gruas, por e filtruar përmes një lirizmi modern, të përmbajtur, pothuaj minimalist. Në pak vargje, poetja ndërton një dramë metafizike, ku akti i vështrimit“Syni e pa synin në dritë”bëhet çasti i së vërtetës së fundit.
Kjo poezi përfaqëson një përplasje mes tre botëve: biologjikes, simbolikes dhe së shenjtës. Lumi Danub nuk është më vetëm një hapësirë gjeografike; ai është një kufi ontologjik, një prag kalimi, një shteg që sublimon tragjedinë në sakralitet: “Aj u shejtnue mbas asaj dite / prej trupit të saj.” Ky varg do të duhej analizuar në kontekstin e letërsisë së trupit femëror si burim transformimi të botës, nga Sapfoja e deri te poezia bashkëkohore shqiptare.
Një nga risitë themelore të poetes qëndron te përdorimi i gegnishtes, jo thjesht si mjet gjuhe, por si mjet ndërtimi filozofik. Gjuha në poemë nuk është etnografike: ajo është një kod estetik që rimerr energjinë e lashtë të fjalës, duke e kthyer në instrument të ritit poetik.
Një nga risitë themelore të poetes qëndron te përdorimi i gegnishtes, jo thjesht si mjet gjuhe, por si mjet ndërtimi filozofik. Gjuha në poemë nuk është etnografike: ajo është një kod estetik që rimerr energjinë e lashtë të fjalës, duke e kthyer në instrument të ritit poetik.
“Syni e pa synin në dritë”
Ky varg është nyja semantike e gjithë poemës. Kemi një vetëshikim, por jo thjesht reflektim fizik: është momenti i ndarjes së vetëdijes nga materia. Më shumë se një pasqyrë, poezia na jep një dritë që mban të vërtetën e fundit.
Ky varg është nyja semantike e gjithë poemës. Kemi një vetëshikim, por jo thjesht reflektim fizik: është momenti i ndarjes së vetëdijes nga materia. Më shumë se një pasqyrë, poezia na jep një dritë që mban të vërtetën e fundit.
A mos vallë ky imazh është tepër i përdorur në poezinë moderne? Vetëshikimi, pasqyra, drita… rrezikojnë të bëhen klishe poetike.
Gabriela Mujaj e çon këtë imazh drejt një dimensioni tjetër: vështrimi nuk është metaforë psikologjike, por ritual i fundit përpara zhytjes në një lumë që nuk është më lumë, por ent shenjtues. Kjo zhvendosje semantike është inovative. “Syni e pa synin në dritë”, është verifikimi final i ekzistencës përpara shkrirjes së saj.
Gjuha gegë si mjet filozofik e jo thjesht dialektor
Risia më e qartë e kësaj poezie është mënyra se si gegnishtja nuk shërben vetëm për autenticitet kulturor. Fjala gegnisht ka një kapacitet më të madh për të bartur shenjtërim, sidomos në kontekstin e ujit. “Aj u shejtnue” është një varg që nuk do të tingëllonte i njëjtë në standard.
Gegnishtja në këtë poezi krijon një kohë të hutuar, një kohë të së shkuarës që ndërthuret me të tashmen. Poezia, falë gegnishtes, merr natyrën e një rrëfimi të lashtë, pothuaj pagan, edhe pse tematika është moderniste.
Dhe është pikërisht gegnishtja që e shndërron lumëninë në akt të shenjtë. Foljet “u shejtnue”, “ish’”, “kqyr” vendosin katër shtresa kohore: të tashmen, të shkuarën, të mitit dhe të ritit. Në këtë ndërthurje, poezia krijon një metafizikë të vetën, të padukshme, por të pranishme në çdo varg.
Risia më e qartë e kësaj poezie është mënyra se si gegnishtja nuk shërben vetëm për autenticitet kulturor. Fjala gegnisht ka një kapacitet më të madh për të bartur shenjtërim, sidomos në kontekstin e ujit. “Aj u shejtnue” është një varg që nuk do të tingëllonte i njëjtë në standard.
Gegnishtja në këtë poezi krijon një kohë të hutuar, një kohë të së shkuarës që ndërthuret me të tashmen. Poezia, falë gegnishtes, merr natyrën e një rrëfimi të lashtë, pothuaj pagan, edhe pse tematika është moderniste.
Dhe është pikërisht gegnishtja që e shndërron lumëninë në akt të shenjtë. Foljet “u shejtnue”, “ish’”, “kqyr” vendosin katër shtresa kohore: të tashmen, të shkuarën, të mitit dhe të ritit. Në këtë ndërthurje, poezia krijon një metafizikë të vetën, të padukshme, por të pranishme në çdo varg.
Figura e gruas si arketip: nga tragjikja te sakralja
“Grueja në lum’” në thelb është një poezi mbi ritin e kalimit: gruaja del nga vetja për të hyrë në ujë, e më pas uji transformohet nga prania e saj. Kjo është një teknikë e rrallë: zakonisht është uji që ndryshon gruan, por këtu ndodh e kundërta.
A ka rrezik që trupit të gruas t’i ngarkohet sërish barra e sakralitetit, duke e kthyer në simbol e jo në subjekt?
Në këtë poezi, trupi femëror nuk është viktimë e simbolit; ai është element transformues. Lumi shenjtërohet “prej trupit të saj”. Ky inversion është një thelb i risisë së poetes. Ajo e kthen gruan në burim fuqie, jo në viktimë të fatit.
“Grueja në lum’” në thelb është një poezi mbi ritin e kalimit: gruaja del nga vetja për të hyrë në ujë, e më pas uji transformohet nga prania e saj. Kjo është një teknikë e rrallë: zakonisht është uji që ndryshon gruan, por këtu ndodh e kundërta.
A ka rrezik që trupit të gruas t’i ngarkohet sërish barra e sakralitetit, duke e kthyer në simbol e jo në subjekt?
Në këtë poezi, trupi femëror nuk është viktimë e simbolit; ai është element transformues. Lumi shenjtërohet “prej trupit të saj”. Ky inversion është një thelb i risisë së poetes. Ajo e kthen gruan në burim fuqie, jo në viktimë të fatit.
Danubi si topologji metafizike
Zgjedhja e Danubit është e çuditshme dhe gjeniale. S’kemi të bëjmë me lumenjtë e zakonshëm të mitologjisë shqiptare (Drin, Valbonë, Shkumbin). Danubi fut dimensionin e largësisë, të mërgimit, të humbjes së kufirit kombëtar.
Danubi është lumë pragjesh. Ai kalon nëpër shumë shtete. Zgjedhja gjeneron një poetikë të ekzilit, të trupit që humbet në një hapësirë jashtë vetes.
Por sërish, edhe këtu kemi një paradoks inovativ: Danubi, megjithëse lumë i madh, nuk është i shenjtë natyrshëm; ai bëhet i shenjtë vetëm pasi gruaja hyn në të. Ky është një akt femëror i ri, i rrallë në letërsinë shqiptare.
Zgjedhja e Danubit është e çuditshme dhe gjeniale. S’kemi të bëjmë me lumenjtë e zakonshëm të mitologjisë shqiptare (Drin, Valbonë, Shkumbin). Danubi fut dimensionin e largësisë, të mërgimit, të humbjes së kufirit kombëtar.
Danubi është lumë pragjesh. Ai kalon nëpër shumë shtete. Zgjedhja gjeneron një poetikë të ekzilit, të trupit që humbet në një hapësirë jashtë vetes.
Por sërish, edhe këtu kemi një paradoks inovativ: Danubi, megjithëse lumë i madh, nuk është i shenjtë natyrshëm; ai bëhet i shenjtë vetëm pasi gruaja hyn në të. Ky është një akt femëror i ri, i rrallë në letërsinë shqiptare.
“Grueja në lum’” është një poezi e shkruar me një bashkëveprim mes minimalizmit dhe arketipit, e cila e ngre figurën e gruas nga drama personale në një dimension metapoetik dhe metafizik.
Risitë e poetes Gabriela Mujaj qëndrojnë në:
-përdorimin e gegnishtes si instrument filozofik;
-trajtimin e trupit femëror si burim shenjtërimi e jo viktimë;
-shkrirjen e mitit, ekzilit dhe intimitetit;
-rithemelimin e lumit si hapësirë rituale që shndërrohet përmes subjektit;
-pastrimin e gjuhës nga ornamentet dhe përdorimin e saj në një asketizëm poetik të plotë.
Në një plan më të gjerë, kjo poezi hyn në traditën e poezive që përdorin trupin dhe gjuhën për të rindërtuar metafizikën femërore,një traditë që nis me Emily Dickinson, vijon me Anne Carson, dhe në letërsinë shqipe gjen pak zëra aq të guximshëm.
Kjo poezi është një ftesë për diskutim kritik, por edhe për admirim estetik. Ajo qëndron në kufijtë e lutjes, ritit dhe zhdukjes, duke na lënë përballë asaj që ndodh kur gruaja dhe lumi hyjnë në një marrëdhënie që i tejkalon kufijtë e jetës.
Teuta Sadiku
