Luan Rama - Fragment nga libri (përgatiti Angela Kosta)
Moderator 
Fragment
GRUAJA QE VINTE NGA MJEGULLA
Shkrimi i kësaj historie filloi si një skenar, profesioni im i parë letrar, një skenar për të cilin u angazhua regjisori i mirënjohur i filmit shqiptar Kristaq Mitro. Ishte gjetja origjinale që e tërhoqi drejt kësaj aventure të re pas rreth dy dekadash që nuk kishte realizuar më një film me aktorë. Mungesa e filmit, e sheshit të xhirimit mes aktorëve, ishte e dhimbshme për të. Kur shkoja në Tiranë, takoheshim në dy-tri kafene në qendër të qytetit dhe bisedonim rreth personazheve të skenarit, dramës, mishërimit të tyre nga aktorë të mundshëm dhe padyshim operas, meqë dy personazhet ishin të lidhur pazgjidhshmërisht nga muzika, çka kërkonte një njohje të madhe të artit operistik. Për më tepër pasi gjithçka ndodhte në kohën e ndryshimit të sitemit politik në Shqipëri, rënies së totalitarizmit, siç kishte ndodhur në gjithë Lindjen europiane. Gjithnjë entuziast në diskutimet tona u bashkua dhe regjisori, mjeshtri i shquar Kristaq Dhamo, një nga pionierët e parë të kinematografisë shqiptare dhe me një eksperiencë të jashtëzakonshme në gjuhën e filmit. Por mungesa e gjetjes së një financimi nga Qendra Kombëtare e Filmit e trishtoi shumë mikun tim duke e bërë të pamundur realizimin e filmit. Disa vite më vonë ai vdiq e po kështu, më pas dhe regjisori i shquar Dhamo. Skenari mbeti si një jetim dhe nuk kërkova që dikush tjetër të mund ta realizonte. Menjëherë mendova se mund të ishte një roman interesant dhe nisa ta shkruaj, duke e imagjinuar gjithnjë si një film, por tashmë në faqet e një libri, pasi në fund të fundit, në bazë të Artit të Shtatë, kinematografisë, është gjithnjë letërsia, dialogu, bota njerëzore.
* * *
Ah, kujtimet... Ato ditë të vitit 1990, në Milano bënte ftohtë. Po kthehej vonë në shtëpi e megjithatë kujtimet e ndiqnin çdo çast. Ishte koha tjetër që tashmë i përplasej në sy, në shpirt, në gjithë qenien e saj. Një imazh i shpejtë iu shfaq para syve në disa sekonda. Pastaj u shua, u zbeh, u venit… Ishte ajo, në shi, prindërit që e kishin gjetur diku rrugëve, të lagur qull dhe që po e ngjisnin drejt shkallëve të shtëpisë. Tavani i errët lëvizte ngadalë, rrotullohej si një disk planetar. Një imazh i dhembshëm. Pastaj ajo nën një mbulesë, në shtrat, e futur brenda, mbuluar krejtësisht, por me sytë hapur, të përhumbur.
“Gjithë bota përmblidhej në atë tavan të bardhë dhe unë imagjinoja se një forcë e çuditshme, një fuqi gati hyjnore më ngrinte ashtu nga krevati, të shtrirë, dhe më shtynte drejt tavanit, të cilin e përshkoja pa e prekur dhe ngjitesha drejt qiellit, në një qiell plot yje, sikur t’i përkisja një bote krejt tjetër, jo asaj poshtë, jo zisë së madhe të shpirtit. E ndieja veten të çliruar, të lirë, pa peshë, sikur të isha në një botë engjëjsh... I ëmbli im! Kohë më vonë takova një shokun tonë të konservatorit të muzikës, tëndin gjithashtu, Leonen që studionte kompozicion. Të kujtohet ai djalosh hokatar me quka? Një ditë ai më bindi të ngjitesha në skenë. Donte të më ndihmonte, të më nxirrte nga ai pus i thellë ku isha zhytur. Jetoja me errësirën, heshtjen dhe imazhin e atij shpërthimi që të kishte mbuluar ty, ashtu pa zhurmë, si në një film pa zë. Leone më zgjati dorën dhe unë u ngrita. Do këndoja një duet të Xhildës… ‘Rigoletto’. E kujtoj gjithnjë. Si mund ta harroj?
“Caro nome che il mio cor / festi primo palpitar / le delizie dell’amor / mi dei sempre rammentar!...”[1]
Këmbët më dridheshin dhe zemra më rrihte fort. Mbaj mend që dritat e sallës u fikën dhe muzika filloi. Njerëzit në sallë prisnin, ndërsa unë ktheva kokën pas, prisja të vije edhe ti në skenë… Por ti nuk erdhe dhe unë nuk arrija dot të këndoja. Diçka më shtrëngonte fort në grykë. Të prisja ty, si mund të këndoja pa ty?! Kështu, papritmas, ika dhe e lashë skenën. Të gjithë u habitën. Leone më ndoqi pas dhe më mori në krahë. Më dukej sikur isha në krahët e tu. Nuk di si ndodhi. Të nesërmen ndodheshim në plazhin e braktisur. U dehëm, u puthëm. Isha veçse një vajzë e mjerë, e humbur, e braktisur nga fati, nga jeta. Kaluam një natë në hotel dhe të nesërmen ai kërkoi të martohej me mua. Por, çuditërisht, të nesërmen unë ika me vrap dhe nuk desha ta takoja më. Si mund të martohesha me të?! Po ti Alberto? Atë natë kur isha në shtrat me të, një çast, kur Leone flinte, unë i pëshpërita: “Alberto”!... Kujtoja se ishe ti. Kujtoja se kisha bërë dashuri me ty, Alberto, me hijen tënde. Kjo gjë më tmerroi. E kuptova se nuk mund të jetoja me të. Puthja më e ëmbël më sillte buzët e tua, Alberto. Dhe ika, duke e lënë atë në shtrat, ashtu, tek flinte... Ika si një e marrë!”
Oh, ç’kohë... Të nesërmen e asaj dite, e vetmuar dhe e pashpresë, Laura endej përsëri nëpër rrugët e Milanos. Në muret e ndërtesave, në bulevardet dhe sheshet kryesore, shihte njoftimet për ata që ktheheshin nga vendet e largëta, ishin të burgosur në gulagët e Rusisë, të tjerë nga Gjermania, Austria, Polonia. Ktheheshin nga ish-frontet e luftës, të gjallë, të sakatuar dhe të vdekur. Tashmë të vrarët i kishin hequr nga hendeqet, rrugët e po kështu armët dhe kamionët e shkatërruar. Proceset kundër fashistëve të zellshëm vazhdonin me një ritëm të shfrenuar. Njerëzit kërkonin ndëshkim, hakmarrje dhe gjykatat ishin plot. Gjaku i bijve dhe i bijave duhej shpaguar.
“Dikush mund të thoshte se isha thjesht një e çmendur. Merrja tramvajin e vjetër dhe kaloja nga një stacion në tjetrin. Njerëzit zbrisnin, ngjiteshin, bota njerëzore lëvizte, ndërkohë që ndiqja paretet e zeza të tunelit, urave. Muajt, stinët dhe vitet shkonin dhe mua më dukej se ato shkisnin drejt një gremine. Dhe një fytyrë më shfaqej gjithnjë: ti, Alberto! Pastaj një ditë, nuk di pse u gjenda para teatrit ‘La Scala’, ku shkonim shpesh të dëgjonim operat e reja. Të kujtohet kur ndoqëm ‘Luçia’ të Lammermoor-it? Ishte vjeshtë dhe Milanoja kishte marrë një dritë të bukur. Kaluam sheshin dhe shkuam drejt hyrjes. Ishim diku nga radhët e sipërme, disi larg skenës, por dhe kjo na mjaftonte për të jetuar magjinë e këngës. Ishte Luçia, me dramën dhe tragjedinë e saj. Ti më shtrëngoje në krahë dhe një çast të thashë: ‘A do mund ta interpretoj një ditë këtë rol?’. Ndërsa ti më the: ‘Sigurisht, por do të duhen vite sa të arrish në mexosoprano.’ Nuk di, i dashur, përse atë ditë që lufta kishte mbaruar përfundimisht dhe një botë e re nisi të ndërtohej me frymën e lirisë, këmbët më çuan para teatrit. Spektatorët e fundit nxitonin të hynin në dyert e teatrit. Dhe unë rrija e i shihja. Pastaj dera u mbyll. Të kujtoja ty, herën e fundit që kishim qenë bashkë. Ndërkohë gjithçka ra në qetësi, u afrova pranë derës ku ishte afishuar fotografia e Luçias, gruas së çmendur nga dashuria. Nisa ta vështroj dhe nuk di pse, pas pak, pashë veten në atë afishe. Ndjeva zemrën që m’u drodh dhe më shtrëngoi në gjoks. Dëgjoja arien e saj. Ah, ç’klithmë. Dhe unë ndieja zemrën që më çahej gjithnjë e më shumë. Pastaj gjithçka ndali dhe papritur dritat e rrugës u shuan dhe rashë në errësirë. Kur mora veten, pashë dikë që po më ngrinte. Kisha humbur ndjenjat. Qe një lypës që kalonte aty. ‘Signorina, signorina’, më thërriste ai. Pastaj pashë sytë e tij që shkëlqenin nga një mirësi e jashtëzakonshme.”
Dhe zëri i saj i fliste përsëri. Ndoshta donte t’i tregonte Albertos jetën e saj, atë që kurrë nuk ia kishte thënë. Ndoshta ai e dëgjonte.
Frynte erë. Shiu ende nuk kishte pushuar, një shi i imët, i ftohtë. Kishte ndaluar nën një strehë, përballë një muri të ciflosur nga plumbat, ku ende kishin mbetur gjurmët e luftës Një dorë anonime kishte fshirë një afishe me fytyrën e Musolinit, por ende dallohej një pjesë e saj: sytë e Musolinit, dy sy të zgurdulluar, të hapur jashtë mase, të frikshëm e kërcënues. Siç dukej, duhej të ishte fotografuar gjatë ndonjë mitingu. Ata sy dukej se kërcënonin ende, edhe pas vdekjes. Ndërkohë një xhip amerikan me tre ushtarë kaloi dhe frenoi para një grope me ujë. Ushtarët qeshën dhe njëri prej tyre iu drejtua Laurës:
– Ej, bella ragazza!
Ajo s’pati kohë t’i kthente përgjigje, pasi xhipi vazhdoi më tutje. Shiu pushoi. Laura doli nga streha dhe vazhdoi drejt bulevardit të madh, anash të cilit, në të majtë, ngrihej “Palazzo della Giustizia” me portat e tij gjigante perandorake. Kishte qenë pallati i drejtësisë së fashizmit, ndërkohë që tani, kohë pas kohe, me disa kamionë të vegjël sillnin njerëz të shpërfytyruar me duart nën pranga. Ishin kriminelët e luftës, ithtarët e Musolinit. Gjyqet vazhdonin, burgjet po mbusheshin sërish. Populli kërkonte hakmarrje. Ajo ecte ngadalë dhe vështronte e befasuar nga ajo ndërtesë gjigante e veshur me mermer, me kolona romane dhe hapësira të mëdha, siç ishin kolonat dhe harqet e mëdha në Stazione Centrale, ku sipër, në majë ishte një kalë gjigant dhe legjionari që shkonte në luftë. Po, ishin ndërtesat e pesëmbëdhjetë viteve të fundit kur Musolini donte të krijonte Romën e tretë, kohë kur ai donte t’i jepte Italisë fashiste fuqinë e dikurshme të cezarëve të Romës. Kështu, me urdhër të Musolinit filloi ndërtimi i kësaj perandorie me godinat e stërmëdha dhe plot relieve, me legjionarët e “cahorta”-ve dhe emblemat e tyre, shpatat, topuzët, mburojat. Koha kur Musolini deklaronte: “Na duhet të krijojmë një art të ri: artin fashist”!
Më së fundi këmbët e çuan drejt një kishe. Kishte ftohtë. Kur hyri brenda, u habit që kishte vetëm pleq, nëna dhe gra me të zeza, të ulur në stolat e kishës duke bërë kryqin, duke mërmëritur apo menduar për bijtë dhe burrat e tyre të vrarë. Një çast qëndroi në këmbë, pa ditur ç’të bënte. Vështroi nga statuja e Virgjëreshës Mari dhe u ul në cep të stolit. Zija kishte pushtuar pothuaj gjithë kishën. Ndërkohë ndjeu dikë që t’i afrohej. Ngriti kokën dhe e njohu, ishte Stefania.
– Po ti këtu? – u habit ajo kur e pa.
Gruaja nuk foli dhe u ul pranë saj.
– Çfarë të ka ndodhur? – e pyeti sërish Laura.
– Im vëlla u vra në luftë. Ishte vëllai ynë i vetëm.
– Po ti?
– Nuk di pse erdha... Kam kohë që pres Alberton të kthehet. Thonë se është vrarë, por askush nuk e thotë me siguri. Zemra më thotë se është gjallë.
– Ki besim motër! – dhe ajo e përqafoi.
E lodhur tmerrësisht nga bredhja e vetmuar nëpër rrugët e qytetit, tashmë ishte mbështetur në divan, në gjysmerrësirë, me sytë e mbyllur. Përgjonte flladin që frynte nga dritarja. Ndihej e shkëputur nga realiteti, çasti, bota përreth dhe kujtimet. Ishte një ndjesi që e zhyste në një heshtje të thellë, në një botë tjetër ku kishte dëshirë të qëndronte gjatë, të flinte; një botë e errët, ndoshta në hapësirën e madhe kozmike që nderej tutje dritares së saj. Papritur, nga një radio tutje korridorit dëgjoi komentatorin që përmendi emrin e sopranos Renata Tebaldi. Arja filloi. Ishte Xhilda e operës “Rigoleto”. Menjëherë ndjeu kraharorin t’i gufonte. Një çast të gjatë qëndroi pa frymë. Ishte aria e mrekullueshme e Xhildës, aria e ëndërruar që në auditorët e konservatorit. Ai zë e grishi, dukej sikur e thërriste, sikur po e nxirrte nga ajo errësirë e errët ku ishte zhytur, harruar në vetminë e saj. Ah, Verdi, Xhilda që i këndonte të dashurit të saj:
“Gualtier Maldé... nome di lui si amato / Ti colpisci nel core innamorato...!”[2]
E njihte zërin e divës, e cila në ato kohë të pasluftës po shkëlqente në skenat e teatrove “La Scala”, “La Fenice”, “San Carlo”, “Arena di Verona”. Tebaldi me zërin e saj të artë që para tre muajsh kishte qenë edhe në Amerikë, atje ku shkëlqente një soprano tjetër, e quajtur Licia Albanese. “Vallë mos qe shqiptare?” – kish menduar ajo. “Me siguri, vajza e ndonjë emigranti shqiptar që si shumë italianë në fillimet e shekullit, kishin zbarkuar në brigjet e Nju-Jorkut.”
Tebaldi këndonte dhe papritur ajo ndjeu zemrën t’i rrihte fort dhe ta rrëmbente në një gjendje ngazëlluese.
* * *
Ah, kujtimet... Ato ditë të vitit 1990, në Milano bënte fohtë. Po kthehej vonë në shtëpi e megjithatë kujtimet e ndiqnin çdo çast. Ishte koha tjetër që tashmë i përplasej në sy, në shpirt, në gjithë qenien e saj. Një imazh i shpejtë iu shfaq para syve në disa sekonda. Pastaj imazhi iu shua, u zbeh, u venit… Ishte ajo, në shi, prindërit që e kishin gjetur diku rrugëve, të lagur qull dhe që po e kthenin drejt shkallëve të shtëpisë. Po ngjiteshim. Dhe ai tavan i errët lëvizte ngadalë, rrotullohej si një disk planetar. Një imazh i dhembshëm. Pastaj ajo nën një mbulesë, në shtrat, e futur brenda, mbuluar krejtësisht, por me sytë hapur, të humbur.
“Gjithë bota përmblidhej në atë tavan të bardhë dhe unë imagjinoja se një forcë e çuditshme, një fuqi gati hyjnore, më ngrinte ashtu nga krevati, të shtrirë, dhe më shtynte drejt tavanit, të cilin e përshkoja pa e prekur dhe ngjitesha drejt qiellit, në një qiell plot yje, sikur ti përkisja një bote tjetër, jo asaj poshtë, jo zisë së madhe të shpirtit. E ndjeja veten të çliruar, të lirë, pa peshë, sikur të isha në një botë engjëjsh... I ëmbli im! Kohë më vonë takova një shokun tonë të konservatorit të muzikës, një shokun tënd gjithashtu. Leonen, që studionte kompozicion. Të kujtohet ai djalosh hokatar me quka? Një ditë ai më bindi të ngjitesha në skenë. Donte të më ndihmonte, të më nxirrte nga ai pus i thellë ku isha zhytur. Jetoja me errësirën, heshtjen dhe imazhin e atij shpërthimi që të kishte mbuluar ty, ashtu pa zhurmë, si në një film pa zë. Leone më zgjati dorën dhe unë u ngjita. Do këndoja një duet të Xhildës… ‘Rigoletto’ E kujtoj gjithnjë. Si mund ta harroj?
“Emër që do më kujtojë gjithnjë / shijet e dashurisë / Dëshira ime do të fluturojë gjithnjë drejt tij / Duke menduar përherë për të / Dhe më së fundi, fryma ime e fundit / Për ty do të jetë i dashuri im!...”
Po, këndoja. Këmbët më dridheshin dhe zemra më rrihte fort. Mbaj mend që dritat e sallës u fikën dhe muzika filloi. Njerëzit në sallë prisnin, ndërsa unë ktheva kokën pas, prisja të vije dhe ti në skenë… Por ti nuk erdhe dhe unë nuk arrija dot të këndoja. Diçka më shtrëngonte fort në grykë. Të prisja ty, si mund të këndoja pa ty?! Kështu, papritmas, ika dhe e lashë skenën. Të gjithë u habitën. Leone më ndoqi pas dhe më mori në krahë. Më dukej sikur isha në krahët e tu. Nuk di si ndodhi. Të nesërmen ne ishim në plazhin e braktisur. U dehëm, u puthëm. Isha veçse një vajzë e mjerë, e humbur, e braktisur nga fati, jeta. Kaluam një natë në hotel dhe të nesërmen ai kërkoi të martohej me mua. Por çuditërisht, të nesërmen unë ika me vrap dhe nuk desha ta takoja më. Si mund të martohesha me të?! Po ti Alberto? Atë natë kur kisha qenë në shtrat me të, një çast, kur Leone flinte, unë i pëshpërita: “Alberto”!... Kujtoja se ishe ti. Kujtoja se kisha bërë dashuri me ty, Alberto, me hijen tënde. Kjo gjë më tmerroi. E kuptova se nuk mund të jetoja me të. Puthja më e ëmbël më sillte buzët e tua Alberto, sytë. Dhe ika, duke e lënë atë në shtrat, ashtu, tek flinte... Ika si një e marrë”
Oh, ç’kohë... Të nesërmen e asaj dite, e vetmuar dhe e pashpresë, Laura endej përsëri nëpër rrugët e Milanos. Në muret e ndërtesave, në bulevardet dhe sheshet kryesore, shikonte njoftimet për ata që ktheheshin nga vendet e largëta, ishin të burgosur në gulagët e Rusisë, të tjerë nga Gjermania, Austria, Polonia. Ktheheshin nga ish frontet e luftës, të gjallë, të sakatuar dhe të vdekur. Tashmë të vrarët i kishin hequr nga hendeqet, rrugët e po kështu dhe armët e kamionët e shkatërruar. Proçeset kundër fashistëve të zellshëm vazhdonin me një ritëm të shfrenuar. Njerëzit kërkonin ndëshkim, hakmarrje dhe gjykatat ishin plot. Gjaku i bijve dhe bijave duhej shpaguar.
“Dikush mund të thoshte se isha thjesht një e çmendur. Merrja tramvajin e vjetër dhe kaloja nga një stacion në tjetrin. Njerëzit zbrisnin, ngjiteshin, bota njerëzore lëvizte, ndërkohë që ndiqja paretet e zeza të tunelit, urave. Muajt, stinët dhe vitet shkonin dhe mua më dukej se ato shkisnin drejt një gremine. Dhe një fytyrë më shfaqej gjithnjë: ti Alberto!... Pastaj një ditë, nuk di pse u gjenda para teatrit La Scala ku shkonim shpesh të dëgjonim operat e reja. Të kujtohet kur ndoqëm “Luçia e Lamermoor”? Ishte vjeshtë dhe Milano kishte marrë një dritë të bukur. Kaluam sheshin dhe shkuam drejt hyrjes. Ishim diku nga rradhët e sipërme, disi larg skenës, por dhe kjo na mjaftonte për të jetuar magjinë e këngës. Ishte Luçia, me dramën dhe tragjedinë e saj. Ti më shtrëngoje në krahë dhe një çast unë të thashë: “A do mund ta interpretoj një ditë këtë rol? Ndërsa ti më the: “Sigurisht, por do duhen vite sa të arrish në mexo-soprano.” Nuk di i dashur pse atë ditë që lufta kishte mbaruar përfundimisht dhe një botë e re nisi të ndërtohej me frymën e lirisë, këmbët më çuan para teatrit. Spektatorët e fundit nxitonin të hynin në dyert e teatrit. Dhe unë i shikoja. Pastaj dera u mbyll. Të kujtoja ty, herën e fundit që kishim qenë bashkë. Ndërkohë gjithçka ra në qetësi. Dhe unë u afrova në krah të portave. Ishte afishja me fotografinë e Luçias, gruas së çmendur për dashurinë. Nisa ta vështroj dhe nuk di pse, pas pak, pashë veten në atë afishe. Ndjeva zemrën që mu drodh dhe më shtrëngoi në gjoks. Dëgjoja arjen e saj. Ah, ç’klithmë. Dhe unë ndjeja zemrën që më çahej gjithnjë e më shumë. Pastaj gjithçka mu shua dhe papritur dritat e rrugës m’u shuan dhe rashë në errësirë. Kur mora veten, pashë dikë që po më ngrinte. Isha rrëzuar. Ishte një lypës që kalonte aty. “Signorina, signorina”, më thërriste ai. Pastaj pashë sytë e tij që shkëlqenin nga një mirësi e jashtëzakonshme. ”
Dhe zëri i saj i fliste përsëri. Ndoshta donte t’i tregonte Albertos jetën e saj, atë që kurrë nuk ia kishte thënë. Ndoshta ai e dëgjonte.
Frynte erë. Shiu ende nuk kishte pushuar, një shi i imët, i ftohtë. Kishte ndaluar në një strehë, përballë njëm uri të ciflosur nga plumbat ku ende kishin mbetur gjurmët e luftës Një dorë anonime kishte fshirë një afishe me fytyrën e Musolinit, por ende kishte mbetur një pjesë e saj, lart, sytë e Musolinit, dy sy të zgurdulluar, të hapur jashtë mase, të frikshëm dhe kërcënues. Siç dukej duhej të ishte fotografuar gjatë ndonjë mitingu. Ata sy dukej se kërcënonin ende, edhe pas vdekjes Ndërkohë një xhip amerikan me tre ushtarë kaloi dhe ra në një gropë me ujë. Ushtarët qeshën dhe njëri nga ushtarët iu drejtua Laurës:
- Ej, bella ragazza!
Ajo s’pati kohë t’i kthente përgjigje pasi xhipi vazhdoi më tutje. Shiu pushoi. Laura doli nga streha dhe vazhdoi drejt bulevardit të madh ku anash, në të majtë ngrihej Palazzo della Justicia me portat e saj gjigande, perandorake. Kishte qenë pallati i Drejtësisë së Fashizmit ndërkohë që tani, kohë më kohë, nga kamionë të vegjël sillnin disa njerëz të shpërfytyruar me duart në pranga. Ishin kriminelët e luftës, ithtarët e Musolinit. Gjyqet vazhdonin, burgjet po mbusheshin sërish. Populli kërkonte hakmarrje. Ajo ecte ngadalë dhe vështronte e befasuar nga ajo ndërtesë gjigande e veshur me mermer, me kollona romane dhe hapësira të mëdha, siç ishin kollonat dhe harqet e mëdha në Stazione Centrale, ku sipër, në majë ishte një kalë gjigand dhe legjionari që shkonte në luftë. Po, ishin ndërtesat e pesëmbëdhjetë viteve të fundit kur Musolini donte të krijonte Romën e tretë, kohë kur Duçja donti ti jepte Italisë fashiste fuqinë e dikurshme të Cezarëve të Romës. Kështu, me urdhër të Musolinit filloi ndërtimi i kësaj perandorie me godinat e stërmëdha dhe plot relieve me legjionarët e “cahorta”- ve dhe emblemat e tyre, shpatat, topuzët, mburojat. Koha kur Musolini deklaronte : “Na duhet të krijojmë një art të ri: artin fashist”!
Më së fundi këmbët e çuan drejt një kishe. Kishte ftohtë. Kur hyri brenda u habit që kishte vetëm pleq, nëna dhe gra me të zeza, ulur në stolat e kishës duke bërë kryqin, duke mërmëritur apo menduar për bijtë dhe burrat e tyre të vrarë. Një çast qëndroi në këmbë pa ditur ç’të bënte. Vështroi nga një statujë e virgjëreshës Mari dhe u ul në cep të stolit. Zija kishte pushtuar pothuaj gjithë kishën. Ndërkohë vështroi dikë që iu afrua. Ngriti kokën dhe e njohu. Ishte Stefania.
- Po ti këtu? – u habit kur e vështroi.
Gruaja nuk foli dhe u ul pranë saj.
- Çfarë të ka ndodhur? – e pyeti sërish Laura.
- Im vëlla u vra në luftë. Ishte vëllai ynë i vetëm.
- Po ti?
- Nuk di pse erdha... Kam kohë që pres Alberton të kthehet. Thonë se është vrarë por askush nuk e thotë me siguri. Zemra më thotë se është gjallë.
- Ki besim motër! – dhe ajo e përqafoi.
E lodhur tmerrësisht nga bredhja e vetmuar nëpër rrugët e qytetit, tashmë ishte mbështetur në divan, në gjysmerrësirë. Përgjonte flladin që frynte nga dritarja. Kishte mbyllur sytë dhe kjo gjë, pra sytë e mbyllur për një kohë të gjatë e kishin shkëputur nga realiteti, çasti, bota përreth dhe kujtimet. Një ndjesi që e zhyste në një heshtje të thellë, në një botë tjetër ku ishte dëshirë të qëndronte gjatë, të flinte, në një botë të errët, ndoshta në hapësirën e madhe kozmike që nderej tutje dritares së saj. Papritur ishte zëri i një komentatori të radios që u dëgjua tutje korridorit dhe që përmendi emrin e sopranos Renata Tebaldi. Arja filloi. Ishte Xhilda e operas Rigoleto. Menjëherë ndjeu krahërorin t’i ngrihej. Një çast të gjatë qëndroi pa frymë. Ishte arja e mrekullueshme e Xhildës, arja e ëndërruar që në auditorët e konservatorit. Ai zë e grishi, dukej sikur e thërriste, sikur po e nxirrte nga ajo errësirë e errët ku ishte zhytur, harruar në vetminë e saj. Ah, Verdi, Xhilda që i këndonte të dashurit të saj:
“Gaultier Maldé... emri i të dashurit / që do të mbetet gjithnjë në mendjen time/ emri që do më kujtojë gjithnjë shijen e dashurisë...”
E njihte zërin e divës e cila në ato kohë të pasluftës po shkëlqente në skenat e teatrove La Scala, Feliçe, San Carlo... Arena di Verona! Tebaldi me zërin e saj të artë që para tre muajsh kishte qenë dhe në Amerikë, atje ku shkëlqente një soprano tjetër, e quajtur Licia Albanese. Vallë shqiptare? – kishte menduar ajo. – Me siguri, vajza e ndonjë emigranti shqiptar që si shumë italianë në fillimet e sheullit kishin zbarkuar në brigjet e New York-ut.
Tebaldi këndonte dhe papritur ajo ndjeu zemrën t’i rrihte fort dhe ta rrëmbente në një gjendje ngazëlluese.
* * *
Atë mbrëmje Laurës iu shfaq Stramboli, ashtu siç e kishte parë për herë të parë shumë vite të shkuara. Paolo kishte shkuar që në mëngjes në Romë dhe pastaj në Stramboli. Ishte vetëm dhe heshtja zotëronte ngado. Një çast dremiti në kolltukun pranë oxhakut. Kur hapi sytë, përpara, në mur, pikasi foton e saj me Paolon, atëherë kur ishin njohur. Ishte një nga fotot e tyre të para në Stramboli. Kishte dëshirë të fliste, të tregonte, të pëshpëriste, ti thoshte Albertos se sa shumë e kishte pritur dhe se çfarë kishte qenë jeta e saj në atë pritje të gjatë.
“Më pas njoha Paolon nga ca kushërinj të familjes së tij. Paolo ishte vullkanolog, studionte shpërthimet vullkanike në Etna dhe Stramboli, në veri të Siçilisë. Ishim miq të mirë. Një herë më kishte marrë në kraterin e shuar të Strambolit. Ishim endur në ato shtigje hiri pa jetë, duke parë qiellin dhe fundin e atij krateri që mund të shpërthente sërish, s’dihej kur. Paolo ishte njeri i qetë dhe i pasionuar pas shkencës. Kishte qenë në shumë nga vullkanet e shuar e të pashur të botës, veçanërisht në Irlandë, Skoci, Kili etj. Më fliste gjithnjë se ç’ndodhte në zemrën e tokës, mijra kilometra thellë, në atë masë të zjarrtë që hera–herës shpërthente duke tronditur themelet e botës. Atëherë kisha parë filmin e Roberto Rosellinit me aktoren Ingrid Bergman “Stramboli, terra di Dio” dhe më kishte mbetur në kujtesë figura e Bergman në atë kodrinë të pjerrët me pluhurin vullkanik. Kishte një kontrast të fortë midis asaj fytyre dramatike dhe të zezës së vullkanit të shuar. Prandaj dhe shkova. Në atë film, veç bukurisë natyrore, Ingrid kishte një fytyrë dramatike, e kapur si në çark, me dëshirën për tu larguar nga ai krater i shuar për të gjetur lirinë e saj, gjetiu, dhe kjo nuk di pse më sillte nga larg veten time që ende po jetoja në sfondin e të zezës, vdekjes tënde dhe trishtit të madh. Isha në lartësi të asaj pjerrine të errët dhe e ndjeja veten si në ajër. Më dukej se sa më lart të ngjitesha aq më e lirë do të isha. Dhe kështu atje në majë, e lodhur dhe e dëshiruar rashë në krahët e Paolos, ngadalë, pa dashur të më trembte. Kështu ai më përqafoi, atje, majë Strambolit, si në një vend pothuaj hënor, pa jetë, në skajet e një krateri të shuar, si sytë e mi të hirtë, si sytë e tu të shuar. Më dukej se isha në një botë tjetër. Dhe kështu e lashë veten plotësisht në krahët e tij, sikur të isha në një planet të largët, harruar nga bota e të gjallëve. Çuditërisht pas atij çasti, ti Alberto nuk m’u rishfaqe më, nuk rierdhe më. Nuk i dëgjova më hapat e tu. Nuk i pashë më sytë e tu, ata sy të bukur që t’i puthja aq shumë. Ai krater i shuar diçka më thoshte. Sikur zërat e botës mbyteshin aty. Të harrova. Kështu, që nga ajo ditë, hija jote që më shfaqej herë pas here, nuk m’u shfaq më në ditët që do të vinin, as në sheshin e dikurshëm, as në pragun e konservatorit, rrugët e dashura, dyqanin e akulloreve “Sadina”, as në shtrat. Të lashë atje, të braktisur, poshtë atij krateri të shuar në sytë e mbyllur, në heshtje. Në Stramboli… Të lashë, siç braktisin një të vrarë. Vallë dhe ty Alberto të braktisën kështu në front, në këtë tokë të ashpër e të lagësht?”
Ishte një mbrëmje e ngrohtë. Kur Laura doli jashtë, ndaloi në kafenenë e parë që ndeshi. Porositi një “Martini” dhe e piu njëherësh. Kishte një lloj etje të çuditëshme. Donte të përhumbej, të humbiste. Përballë saj u ul papritur një çift të dashuruarish. Ishin të rinj. Qeshnin, përqafoheshin, putheshin. Ajo i shikonte dhe mbylli sytë. Ndjeu diçka nga dashuria e dikurshme. I dukej sikur ishte ajo dhe Alberto. Po, ata...
Kur hapi sytë sërish, ai çift të dashuruarish ishte zhdukur si me magji. Vendi përballë ishte braktisur nga shpirtrat e lumtur.
“Që nga ajo ditë, në kthim, kërkova të lidhesha me botën e muzikës. Doja të këndoja, Alberto, dhe kënga më erdhi. E ndjeja brenda meje si më ngjitej nëpër deje, në krahëror, ndër buzë. Shpirti donte të këndonte dhe partiturat e vjetra të konservatorit i nxora sërish nga bodrumi. Këmbët donin ti ngjiteshin skenës ku ndodhte mrekullia dhe magjia e artit. Një miku im i shkollës më angazhoi menjëherë në disa role të vogla, të cilat më pas më dhanë dëshirën të këndoja rolet e mi fetishë. Në fillim Nanetën, pastaj Xhildën, Margaritën, Manon, Violetën… Mimin! Ti e njeh mirë zërin tim “coloratura” dhe ky zë atëherë ishte i preferueshëm në opera me arjet e kompozitorëve si Verdi, Puçini, Belini, Maskanji etj… Italia kishte etje të rijetonte përsëri magjinë e muzikës klasike dhe unë u dhashë e tëra në jetën e teatrit për ti shëruar plagët e shpirtit, për të shuar atë etje të madhe grumbulluar prej vitesh. Dhe zëri im mori forcë, u bë më dramatik dhe tashmë doja të këndoja role “mexo-soprano”. Një vit të tërë u mora me rolin e Luçies së Lamermoor. Luçia pranë atij shatërvani dhe zëri i saj :
“Ah, Edgardo mio! / Si, ti son resa! / Fuggita io sono da’tuoi nemici...”
Nuk di pse ajo vdekje më përfshinte të tërën, jo vetëm zemrën, por gjithë trupin, duart e këmbët, gjoksin, e megjithatë unë këndoja si kurrë ndonjëherë. Dhe në fund qëndroja si e ngrirë. Ndoshta ti ishe aty, në ato drama, tragjedi, vdekje... Paolo do më ndiqte ngado në skenat e teatrit. “Pa Paolon, unë nuk do të isha kjo këngëtare që jam”, u thosha më vonë kritikëve të muzikës në intervistat e mia. Skena dhe Paolo më sollën shijen e ëmbël të jetës, humbjen e kujtesës. Po, shijen e hirit nuk e kisha më në gojë. Kështu kaluan vitet. Dhe unë vazhdova të ngjitesha në shkallët e skenave të mëdha. Të kujtohen sytë e mi? Sytë blu? E habitshme... Me vite ata u bënë disi jeshilë. Ah, sa i doje ata sy, Alberto. Më pas, Paolo kaloi një infarkt dhe jeta jonë tani, në pension, është e qetë. Lumenjtë rrjedhin qetësisht drejt një deti të pafund. Përjetësisht. Thuamë Alberto, thuamë që je i gjallë!... Pas lufte, nëna jote u bë si e çmendur, ati yt nuk e mbajti dot zinë e madhe. Ai vdiq shpejt!...”
