Fatmir Gjata - Intervistë me Rezart Palluqi
Moderator 
Fatmir Gjata - Intervistë me Rezart Palluqi
Fatmir- Përshëndetje Z. Rezart!! Ju jeni autor i disa romaneve dhe poet me një pikëshikim mjaft interesant dhe me anë të kësaj interviste do doja t'ju prezantoja me publikun e gjërë në mënyrë që të njohin jo vetëm veprat por edhe personazhin. Në skenën e sotme letrare ndodh shpesh që autorët mbesin në hije të mbytur nga dyshimi ose më saktë nga mbipopullimi i skenës. Çfarë po ndodh me romanzierët tanë Rezart?
Rezart Përshëndetje zoti Fatmir, Së pari dua t’ju falenderoj për këtë intervistë
Rreth kësaj teme unë mund të flisja pafund, sepse problemi përbëhet prej shumë hallkave penguese. Gjithsesi do të përpiqem të jap mendimin tim sa më të ngjeshur. Popujt me shumë plagë, si ky i yni kanë shiumë për të thënë. çdo shqiptar, të paktën ai që i përket brezit tim dhe nja dy brezave para meje, mund të rrokte penën për të shkruar historinë e brengave, vuajtjeve të tij. E këtu nuk ka asgjë të keqe. Madje, kjo i bën mirë shpirtit dhe mendjes së një populli, sepse proza apo poezia shërben si shkarkim emocional. Shkrimtarët, siç e thoni edhe ju , po lihen në hije.
Kjo sipas mendimit tim po ndodh për të paktën tri arsye:
Një pjesë e konsiderueshme e shkrimtarëve e sheh shtetin si përkrahësin kryesor të letërsisë, pra mendësia enveriste. Duhet të jeshë më se paku naiv të besosh diçka të tillë, sepse pushteti politik është në çdo kohë kundërshtari i letërsisë së pavarur.
Në Shqipëri, shtëpitë e mirefillta botuese nuk ekzistojnë, me përjashtim të ndonjë botuesi të vogël. Këta shtypshkronjës shtypin çdo gjë kundra pagesës. Kanë krijuar një rrokopujë të qëllimshme letrare. Romani pra, është një lloj fëmije, që jeton e shumta një javë. Mbasi vdes, autori/prindi nuk e varros fëminë, por e ruan në një arkivol prej qelqi.
E gjithë kjo politikë, i leverdis jo vetëm ish pjellave enveriste që edhe është pasuruar në kurriz të prozatorit, por edhe regjimit politik pas-enverist. . Botuesi duhej të kish ndarë kufirin midis prozës/ shkrimtarit shtëpiak/ shkrimtarit mesatar dhe shkrimtarit rracë. Proza shtëpiake, apo shkrimtari amator, në rastin më të mirë, në Perëndim e shtyp vetë librin për ta lexuar anëtarët e familjes së tij. Tek ne, ai vrapon nëpër librari, pretendon çmime dhe famë, madje këtë e pret edhe prej kritikës, të cilën ai e ble me para, ashtu siç bën një politikan hajvan në Shqipëri, që blen maturën/diplomën me para.
Ajo pjesë e vogël proze me vlerë venitet në harresë prej kaosit të lartpërmendur dhe pengesave të llojllojshme që katedrat letrare i bëjnë ( të kontrolluara nga shteti lart)
Fatmir- Mendon se letërsia shqipe e preu litarin e kërthizës me realizmin socialist apo ai po e mban peng në njëfarë mënyre??
Rezart- Jo, (duke përjashtuar letërsinë e mërgatës) - ngaqë regjimi post-enverist pati një plan të qartë afatgjatë, e në rastin tonë, ai nuk i ndryshoi marëdhëniet e ngushta me dy shkrimtarët e famshëm oborrtarë. të cilët, fjetën të qetë në djepin enverist derisa vdiqën. Kadareja i përkahur prej shtetit dhe mediave pas-komuniste ngriti mitin e shkrimtarit të pazëvendësueshëm dhe se letërsia duhet të shkëputet nga jeta e përditshme, ajo të mos merret me politkë, me qëllim që regjimi pas-enverist të mos goditej. E kështu u bë.
Kjo frymë dëmtoi goxha vetëbesimin dhe brumosjen e vërtetë të shkrimtarëve të rinj, ndaj dhe pjesa më e madhe e tyre nuk tentoi të bëjë letërsi origjinale, por duke imituar ose Kadarenë ose shkrimtarët e njohur të huaj. Regjimi me yjet e saj, Kadarenë e Agollin, i dhanë peshë të jashtzakonshme çmimeve letrare. Sot, një çmim letrar vlen për shkrimtarin më shumë se vetë vepra apo misioni që ai ka. Çmimi është stacioni i fundit i misionit të shkrimtarit shqiptar.
Dëmi këtu është i dyfishtë, sepse siç e përmenda, janë bërë pak përpjekje serioze për të krijuar prozë me vulën shqiptare, e cila rrjedhimisht do të dallonte prejj letërsive të tjera.
Fatmir-Na tregoni diçka nga jeta juaj, si lindi autori Rezart Palluqi??
Rezart- Unë kam lindur në qytetin e Elbasanit, i rrethuar prej kodrave të mrekullueshme me ullinj si dhe tymit të Metalurgjisë. Kam pasur fatin e madh ngaqë i shpëtova helmit të doktrinës enveriste. Në vitin 1992 Isha vetëm 16 vjeç kur enveristët ndërruan çimzet e përgjakura. Po atë vit emigrova drejt Greqisë. I kam marë malet greke shtatë herë në këmbë. Punova atje deri në vitin 2005. Më pas emigrova drejt Holandës përshkak se Holandezja, që njoha në ishulllin e Mitilinit, u fok me Greqinë. Iu deshën dy vjet derisa zbuloi shpirtin mesjetar të shtetit grek. Përveç katër romaneve e qindra poezive që kam shkruar, më pëlqen të vrapoj, eci në natyrë, dëgjoj muzikë dhe bëj çmos që t’u rri larg idiotëve dhe maskarejve, padyshim edhe larg post-enveristëve.
Fatmir- Libri juaj i parë është biografik. Ishte nevojë eksperimentale për të kaluar në argumente serioze në të tjerët apo thjesht doje të masje vetëdijen e të kuptoje nëse ishe gati për të hyrë triumfant në letrat shqipe??
Rezart- Ishte viti i mbrapmë , 1997 kur e fillova romanin e parë. U hidhërova shumë, ashu si edhe mijëra shqiptarë të tjerë, teksa shihja vendin ku linda të zhytej në kaos. Kanë qenë çaste shumë të vështiira, sepse atëherë u dogj për herë të parë ëndrra ime për një Demoraci të vërtetë, edhe pse Diktatorin komunist, Sali Berisha, nuk e kam simpatizuar qysh në orët e para. Pra, romanin e parë e shkrova në formën e një ditari, si një lloj terapie për vuajtjet që hoqa në Greqi dhe derdhur aty dëshpërimin tim për shëmbjen e kullës prej rëre të Demokracisë shqiptare në vitin 1997.
Fatmir- Shkrimtari i vërtetë duhet të bëjë politikë aktive, të jetë militant?? Dhe nuk rrezikon në këtë mënyrë të përlyhet në batakun e asaj fushe ndërkohë që fare mirë të hedhë idetë e tij dhe të shohë nga larg "luftën" midis fraksioneve??
Rezart- Letërsia përballë sistemeve totalitare ose gjysëm totalitare që e ndeshim sot në të gjithë Perëndimin, është gjithnjë politike. E keqja me ushirinë ë saj ë ndryshon cdo shëkull maskën e saj, është detyra e shkrimtarit që ta cjerrë atë cdo shekull
”Procesi” i Kafkës duhet rishkruar cdo shekull.
Në një shoqëri, si ajo e Shqipërisë, që është e kalbëzuar në çdo qelizë të saj, shkrimtari nuk duhet të aktivizohet drejtpërdrejt, por siç e thoni edhe ju, të ofrojë një busull orientuese për shoqërinë.
Fatmir- Evropa ka mbi 80 vjet që nuk bën luftë brënda kufijve të saj( përjashtojmë Kosovën). Ekziston një rrezik i ri ndezjes së gjakrave midis fuqive Evropiane apo kanë mësuar nga e kaluara??
Rezart- Lufta në Evropë nuk reshti së qëni në vitin 1944. Ajo veçse ndryshoi formën/ maskën. 80 vitet e fundit është kryer një luftë e brëndshme ekonomike. Gjermania, Anglia, Franca, Itlalia, ashtu si krimbi i padukshëm në peme, kanë brejtur dhe po brejnë pak e nga pak simotrat e tyre evropiane, vendet me ekonomi më të vogla. Mirëpo pemës evropiane i ka mbetur sotpërsot vetëm zgavrra. Ndaj, ajo i hodhi grepat piraterikë para njëzet viteve në Kinë, Indi dhe Afrikë. Këto të fundit u vetëdijësuan shumë shpejt, ndaj dhe Evropa, që sot udhëhiqet plotësisht prej mafies, po tenton që të fusë në tentakulat e saj edhe Rusinë.
Jo, Evropa nuk ka mësuar aspak nga e kaluara. Luftën ajo mund ta parandalojë vetëm nëse shteti shkëptutet prej kthetrave të mafies dyqind vjeçare ekonomike. Përndryshe, këta të fundit, mund ta hedhin Evropën në një luftë të brëndshme, e shkatërrojnë atë për ta rindërtuar nga e para, ashtu siç do të ndodhë edhe në Ukrainë- vetëm e vetëm për të ushqyer babëzinë e tyre të pamatë.
Fatmir- Ju jetoni në Holandë dhe i ndiqni zhvillimet letrare atje. çfarë na mungon ne si popull apo si artistë që të jemi të barabartë me ta?? Apo është thjesht një ide e esterofilëve për tu dukur më modern sepse mendoj që ne si ballkanas "ku krijohet më shumë histori se sa konsumohet" jemi të pazotë.
Rezart- Holanda ka tiganin më të bukur se tonin, kurse ne kemi ushqimin. Ne kemi dramën, ata kanë kallupin. Këtë temë e ceka edhe më lart. Shkrimtari shqiptar duhet së pari të mos imitojë letërsinë e huaj, por të përpiqet të letrarizojë shpirtin dhe magjine e tokës shqiptare në terësi. Të derdhë në kallëpin e letërsisë , folklorin shqiptar, ashtu siç e bëri fare mirë, Dritëro Agolli. Qytetari shqiptar vrapoi/n kryesisht mbas vilave të stërmëdha, vetura tejet luksoze, ashtu si edhe shkrimtari shqiptar cek tema të mëdha. Temat e mëdha kërkojnë një shkrimtar të baraspeshuar emocionalisht dhe një ndjeshmëri/njerëzillëk hyjnor. Kjo na mungon përshkak të historisë tonë të çoroditur me kaq ulje-ngritje, përplasje lart e poshtë. Duhet të mësojmë së pari të letrarizojmë jetën tonë të përditshme, të shtjellojmë pafundësisht temat e vogla, rrokim në thellësitë më të mëdha shpirtin e shqiptarit, hallkat e jetës me të gjitha dertet e saj, sepse kështu do t’ë zbtythim inferioritetin letrar ( i ngjashem me inferioretin shqiptar peballe botes se huaj) dhe krijojmë vulën origjinale të letërsisë shqipe.. E më pas të hidhemi te temat e mëdha.
Holanda nuk e njeh llokmën e çizmes së pushtuesit të ngjeshur në fytyrën e saj. Prandaj njeh mijëra shkrimtarë, aspak inferiorë., Edhe pse me nivel mesatar artistik ata kanë shkruar mijëra romane, të cilët lexohen me andje e që kalojnë hollësisht në sitë çdo aspekt të jetës politike dhe kulturore. Dhe këtu qëndron dallimi i madh: Holanda nuk njeh shkrimtarë të kalibrit botëror por ama atje lexohet shumë, si shkrimtari, si lexuesi, nuk ia kthejnë kurrizin shpirtit dhe tokës holandeze. Dikush do të thotë, letërsi krahinore. Punë e madhe. ! Une mendoj më mirë letërsi të shkëlqyer provinciale sesa si tek ne: AS letërsi provinciale, AS letërsi universale. Mijëra shkrimtarë shqiptarë janë bërë qesharakë kur kanë dështuar të letrarizojnë tema të mëdha, si paqja, dashuria, vdekja etjer. Rilindasit na ngjizën dashurinë për natyrën dhe gjuhën tonë. Mirëpo kjo traditë vdiq në djepin përbindëshëror enverist.
Fatmir- Në Shqipëri mungon kritika apo debati intelektual?? Cila është më e vlefshme nga të dyja!??
Rezart- Kritika është shkëndija e intelektualizmit.
Ato, nuk mund të bëjnë dot pa njëra-tjetrën.
Po të gërmosh nën lëkurën e shqiptarit, atëherë mund të vëresh se në nëvetëdijen e tij se kritiken ai e koncepton si një sulm ndaj tij. E kam fjalën për luftën klanore dhe gjatë skëterrës enveriste. Për një fjalë gojë të ikte koka. Ndaj është shumë e vështirë që shqiptari ta konceptojë kritikën si një ndër ,mënyrat më të mira për t’u përmirësuar.
Intelektualizmi është një kafshë që rrezikon të zhduket plotësisht në Shqipëri.
Intelektual nuk je vetëm nëse shpik/ krijon diçka të pangjashme e që hap shtigje të reja mendore, siç pohohet deri më sot.
Intelektuali duhet, ashtu si nëna mbron fëminë e saj, të mbrojë veprën e tij intelektuale. Ta zemë, një shkrimtar që në letërsi i kundërvihet sistemit totalitar nuk mund të heshtë në jetën reale, nëse sistemi burgos aktivistët politike, kufizon mendimin e lirë, e aq më keq, ai nuk mund të bëhet KURRSESI palë me qeveritë totalitare.
Intelektual duhet të jeshë gjithë jetën dhe jo vetëm gjatë kohës që ke krijuar veprën intelektuale.
Figura të tilla, i kam hasur shumë rrallë. Njëra prej tyre ka qenë Kasem Tebeshina pas vitit 1991.
Fatmir- Ç’mendon për letërsinë shqipe pas vitit 1991?
Rezart- Parë në plan të përgjithshëm jam pozitiv. Kemi shumë prurje letrare.
Përkrah kësaj konstatoj të paktën tre probleme
1) Pjesa dërrmuese e romaneve që janë botuar cekin kryesisht vetëm dy tema: krimet e terroristëve enveriste dhe dramën e emigracionit kronik. Pra, diapazoni tematik është shumë i ngushtë, i kufizuar. E kjo nuk i bën mirë letërsisë.
2) Ajo që më bie në sy, dhe që nuk arrij ta kuptoj dot është se romanet ose poezitë që dënojnë krimet enveriste rralle here i kapërcëjnë kufijtë e vitit 1991. Në emër të Zotit, përse ndodh kjo? Ne qeverisemi prej pasardhësve të drejtpërdrejtë të Enver Hoxhës. Kemi të bëjmë me një gjapër me dy koka. Eshtë goditur vetëm njëra kokë e gjarpërit, Koka tjetër , ajo që përqafëson epokën pas-enveriste, është anashkaluar ose prej naivitetit/shpresës për Demokraci të vërtetë, ose qëllimisht, sepse shkrimtari është renditur përkrah enveristëve te majtë, ose përkrah enveristëve të djathtë.
Unë jam përpjekur me vetëdije ta kapërcej këtë kurth fatal, nëpërmjet romanit tim të tretë, titulluar, 193 kafazët. Nuk e di sa ia kam arritur ta shmang këtë kurth?
3) Kam vërejtur boll shkrimtarë shqiptarë vazhdojnë ende të ndërtojnë personazhe të ngjashëm me ata të realizmit socialist: Viktima enveriste është hyjnizuar me tepri në prozë. I gjithë faji bie mbi shpatullat e xhelatit ( në monizëm ishte armiku i jashtëm ose ai i brendshëm) . Mbas vitit 1992 unë njoh boll ish viktima që kanë bërë kompromise të ndyra me ish xhelatët e tyre, kryesisht për karrierë personale ose përfitime ekonomike.. Nuk kam ndeshur gjer më sot ndonjë roman që ta ketë letrarizuar këtë të vërtetë tepër të hidhur.
Kur ndodh kjo, letërsia dështon, sepse letërsia e mirë bën të kundërtën,
Ajo nuk i mbyll sytë por denoncon, ndërton ura ose “ Përpaqëson”
Has romane me kryepersonazhe të dobët, pa vizion, shumë pak energji.
Dhe kjo është absurde, sepse shqiptari, mund të ketë boll të meta, përveçse energjisë: jemi ndër popujt më dinamikë në të gjithë ballkanin. Ja, që këtë energji unë e has fare rrallë në romanet pas vitit 1991.
Bukurinë e natyrës shqiptare e kam hasur shumë rrallë në prozën e shkruar pas vitit 1991. Ndërkohë që fjala vjen Pamuku, Markezi, kanë arritur të na mahnitin me peizazhet magjike të vendlindjeve të tyre.
Fatmir- Ç’mesazh do t’i jepje shkrimtarit që ndodhet në hapat e parë?
Rezart- T’i rrijë sa më pranë jetës reale. Të qëndrojë larg pushtetit dhe fare pranë vehtes së tij. Të mos mendojë në përkufizimet totalitare, i madh apo i vogël. Të mësojë ta bëjë medoemos tekstin të lexueshëm. Ta ngjizë me patjetër letërsinë me dritë dhe dashuri njerëzore. Letërsinë e bën të madhe shpirti/ dashuria e pakufishme për njeriun. Pastaj vjen kallupi/struktura. E pafalshme nuk është të ndërtosh një roman me strukturë të dobët. E pafalshme është të ndërtosh një roman pa dashuri!!
Fatmir- Cilat janë planet e tua për të ardhmen!?? Ku e shikoni veten në kohë!??
Rezart- Kam në dorë romanin tim të pestë. Shpresoj që vitin e ardhshëm të shohë dritën e botimit.
Kam arritur në atë moshë që nuk kam më ëndrra të mëdha. Kam vetëm ëndrra të vogla. Një prej tyre është të shkruaj derisa të ndërroj jetë. E shyqyr zotin, koncepte letrare kam me qindra.
Fatmir-Të falenderoj Rezart edhe shpresoj që publiku t'ju vlerësoj për atë çka keni prurë në letrat shqipe. Ftoj lexuesin që t'ju ketë në vëmëndje!!
Rezart-Faleminderit edhe një herë edhe juve!!
Intervistoi: Fatmir Gjata
