Margarita Llapushi Zeneli - Recension mbi novelën “Gra që s’i puthëm kurrë”
Moderator 
EMIGRAZIONI LAKURIQ NË PROZËN E RIFAT ISMAILIT
Novela “Gra që s’i puthëm kurrë” e shkrimtarit Rifat Ismaili është një dëshmi e fuqishme e jetës së
emigrantëve shqiptarë në Firence gjatë viteve ’90. Ajo sjell në qendër një grup të rinjsh që, të lodhur nga mungesa e shpresës në atdhe, vendosin të kërkojnë një jetë më të mirë në Perëndim. Por përballë tyre ndeshet një realitet i ftohtë dhe shpesh i pamëshirshëm: punë të rënda, paga të ulëta, lodhje e pafund dhe një mall i pangushëllueshëm për vendin e lënë pas.
Autori e shpalos këtë gjendje pa asnjë zbukurim, duke e treguar jetën e emigrantëve “lakuriq”, ashtu siç është, plot hidhësi, zhgënjim dhe ëndrra të copëtuara. “Çdo mëngjes dilja si një rob nga porta e restorantit, dhe kthehesha natën si një hije”, – rrëfen protagonisti, duke sintetizuar me një fjali të vetme dramën e përditshme të jetës së tij.
Një dimension i veçantë i veprës është jeta e natës së emigrantëve. Në dukje e mbushur me gjallëri, me shokë, muzikë e gota vere të lira, në të vërtetë ajo është një arenë e vetmisë, ku pasionet dhe dëshirat mbeten pa përgjigje. “Nata ishte e vetmja skenë ku mund të ëndërronim pa pagesë”, – shprehet një prej personazheve, duke treguar boshllëkun që mbush çdo mbrëmje të tyre.
Këtu shfaqet një nga pikat më të forta të autorit: aftësia për të dhënë realitetin pa filtra estetikë. Ai nuk druhet të përdorë një gjuhë të drejtpërdrejtë, ndonjëherë të thyer e deri banale, sepse vetëm kështu arrin të kapë autenticitetin e gjuhës së rrugës, të emigrantëve të lodhur, të rinisë së papërmbushur. Pikërisht kjo e bën leximin aq të gjallë dhe bindës!
Në qendër të veprës qëndron edhe një motiv i fuqishëm moral: personazhet, pavarësisht tundimeve dhe moshës së re, ruajnë një ndjenjë të brendshme respekti për njëri-tjetrin. Ata nuk i afrohen kurrë femrave të shokëve, nuk e tradhtojnë besimin mes miqsh, edhe pse shpesh ndihen të zbrazët dhe të vetmuar. “Ne nuk kishim shumë, por kishim nderin. Ai ishte buka e vetme që na ngopte”, – thotë protagonisti, duke shpalosur filozofinë e tyre të brendshme.
Autori Rifat Ismaili nuk i lë jashtë vëmendjes as vajzat emigrante. Ai tregon se edhe për to jeta nuk është aspak më e lehtë. “Ato punonin dyfish: ditën pas tavolinave, natën
pas vetmisë së tyre”, – shkruan autori, duke i dhënë një dimension të barabartë dhimbjes femërore. Ky paralelizëm mes djemve dhe vajzave e bën veprën universale: emigracioni është një plagë që nuk bën dallim gjinor.
Titulli “Gra që s’i puthëm kurrë” është një metaforë e fuqishme. Ai nuk flet vetëm për dashuri të parealizuara, por edhe për ëndrra të humbura, për pasione që nuk gjetën rrugën e tyre. Në thelb, është një reflektim mbi kufijtë e jetës dhe të rinisë: jo çdo dëshirë mund të përmbushet, jo çdo ëndërr mund të zgjasë.
“Ne i donim të gjitha gratë e botës, por nuk patëm kohë as për një të vetme”, – thotë protagonisti, duke dhënë në mënyrë poetike shijen e hidhur të mungesës së përmbushjes.
Gjuha e autorit është e thjeshtë, e drejtëpërdrejtë dhe pa dorashka. Ndonjëherë prek kufirin e banalitetit, por kjo është pjesë e strategjisë stilistike: vetëm kështu rrëfimi merr gjallëri dhe e pasqyron realitetin pa retushime. Në mes të kësaj thjeshtësie, befas shfaqet një lirizëm i brendshëm, sidomos kur personazhet ndalen para natyrës apo statujave të Firences, duke i dhënë atyre zë. Ky kontrast i jep veprës një dimension të pasur estetik.
Në thelb, mesazhi i novelës është i qartë: përtej dhimbjes, zhgënjimeve dhe netëve të zbrazëta, mbeten miqësia, nderi dhe respekti. Këto janë vlerat që i mbajnë gjallë personazhet dhe që i japin kuptim jetës së tyre të vështirë.
“Gra që s’i puthëm kurrë” është një vepër e sinqertë, e dhimbshme dhe thellësisht njerëzore. Ajo nuk është vetëm një rrëfim për emigracionin shqiptar, por një pasqyrë e universalitetit njerëzor: e kufizimeve, e ëndrrave të papërmbushura dhe e dashurisë shpirtërore që i mbijeton çdo realiteti.
Ky është një libër që lexuesi e ndien si dëshmi të një kohe dhe një gjenerate, një rrëfim që të merr përdore dhe nuk të lëshon deri në faqen e fundit.
Në mbyllje, jam e mendimit se është një vepër që mbetet një gur i rëndësishëm në letërsinë e emigracionit shqiptar.
MARGARITA LLAPUSHI ZENELI
Gjermani
