Vladimir Muça - Vëzhgime rreth romanit " Medalioni i Dyrrahut"
Moderator 
PERSONIFIKIMI I INTELIGJENCËS SË ETNISË NË NJË ROMAN BASHKËKOHOR
(Vëzhgime rreth romanit " Medalioni i Dyrrahut" të shkrimtarit Pol Milo)
Letërsia moralistike përgjithsisht kanë e janë
dogma e të rrezikshme.
Përgjithësisht letërsia ka diçka heretike, të përjetshme.
Çdo kanonizim është vdekje e letërsisë.
Moikom Zeqo
Në Festivalin Veror të Librit, të zhvilluar në pesë netë në Durrës, me kujdesin e Bashkisë Durrës, Bilbliotekës së qytetit dhe Shoqatës së Botuesve Shqiptarë, një libër bestseller ju shtua kulturologjisë së qytetit bregdetar nga shkrimtari durrsak Pol Milo. Kisha lexuar nga ky autor librin " Takohemi në purgator" me proza të shkurtra, mjaft intriguese për karakterin e tyre psiko-filozofik, për trajtimin e sendeve dhe të fenomeneve shoqërore, të cilat lexoheshin për shkurtësinë e tytre fluturimthi.
Kur lexova" Medalioni i Dyrrahut" u binda për cilësinë që i ka bërë esesiti dhe studjuesi Ing. Fatmir Minguli, duke e etiketuar "krijues avangard". Me këtë libër, të një formati mozaik, në konceptin e ngjarjeve dhe fenomeneve, autori, i sigurtë po ecën përmes një arkeologjie letrare, në gjurmët e letërsisë së Moikom Zeqos, duke argumentuar artistikisht me artifakte, përmes ngjarjeve dhe fenomeneve, kumteve njerëzore,proceseve filozofike të zhvillimt njerëzor.
Gjithckae sjellë në kontekste të reja kohorë, mbuluar e mistifikuar nga zhguni i shekujve. Një prozë tjetërlloj, ku mbisundonnë përmbajtjen e e saj konceptimi filozofik i një artofakti shoqëror, prej floriri, i cili përndrit shpirtrat njerëzorë, e sjell jo në trajtat e gurta e të mermerta, me ftohtësinë e tyre amorfe, por të shpirtëzuar, me rrezatim inteligjent në kontekste të reja kohore.
Durrsaku poliedrit Moikom Zeqo i bëri arkeologji letrare miteve, legjendave, ngjarjeve dhe fenomeneve, ndërsa durrsaku junior Pol Milo, me përvojat e tij studimore psiko-analitike, me romanin "Medalioni i Dyrrahut" sintetizon një" drejtim të ri letrar", në prozadorinë romaneske, të përngjashëm e të binjakëzuar me romanet bashkëkohore në trendin e sotëm global, në shkencën humane të letrave.
Metafora e " Medalionit të Dyrrahut", si personifikim i intelihgjencës së etnisë iliro- shqiptare, shtrirë në një univers shoqëror, ku Petraqi, një personazh i kornizës urtake, përfaqëson masat e gjera popullore si një personazh i tretë në roman, por në zonën e paskuintave regjizoriale të rrëfimit del si një definues sepse:
" ...ka dalë nga disa tradita të veta të lashta dhe ka hyrë në disa rrjedha të reja kaotike që askush nuk i jep dot shpjegim dhe drejtim."
Ky personazh, ndonëse rastësor (se rastësi është dhe lindja e inteligjencës), si një frymor, si vetë ajo frymë që e lindi nga kozmogonia yjore, si vetrë Zoti i saj, në mendken e lexuesit vjen si personazh parësor gjatë gjithë rrëfimtarisë, në filozofinë e saj si personifikim"etnik", sa si dëshirë, sa si produkt i një artifakti arkeologjik, se si besimi i diversitetit të subkoshiencabe në përballjen e tyre për mbijetesë, gjer tek e përditshmja Sofia e kafesë, e dijeve dritëdukur, si një aludimat, përmes një metafore të bukur, e cila si një hipnozë kinematike, ai Medalion në gjoksin e saj rrezeton dije dhe shkëlqim për njerëzimin.
Imazhi i Medalionit gjatë rrëfimit vjen dukshëm në cilësi figurative duke strukturuar identitetin si metaforë e inteligjencës, e cila rrezatohet përmes dritës dhe diturisë, si dy qenësi metafizike të ndryshme, por që plotësojnë mìnjera tjetrën, duke krijuar një bing-bang inteligjence, si vetëdije e njeriut, ku në primare autori shtjellon idenë e më pas vjen”produkti” i subkoshiencës njerëzore, përmes karaktereve tipizues të personazheve.
Imazhi profetik, nëpërmjet metaforave, vjen dukshëm sic e koncepton Ezra Pound”… me karakter vizual të elementeve artistikë, duke definuar në embrionin e fjalës” ndaj autori perifrazon që nga traditat ilirike:” Ilirët nuk ishin dhënë vetëm pas traditës, por dhe pas prakticitetit. Ata kishin krijuar një kombinim të simboleve, ngjyrave, esetikës jetike me pjesë praktike të jetës.”
Të zbulosh jetën ndërshekullore, artifaktet e qytetërimit tënd, në konceptin universal, ke zbuluar gjithë botën. Autori me njphuritë e tij deh me erudicionin e fituar në universitetet e huaja, ka shmangur me sukse tematikën, letërsinë pedagogjike të para viteve’90, duke ngulmuar në subjektivitetin që letërsia duhet të promovohet në drejtimin e ri letrar.
Thellë-thellë në shembullin në shembullin e tij romani vlon nga përgjigjet, të cilat në roman vinë nëpërmjet kompleksitetit, në dukje i paqartë, por që në vetëdijen e lexuesit kërkon përgjigjen e cila rrugëton mes rreshtave të shtampës në të cilën është formatuar libri.
Ky roman ndaj është ndërtuar në këtë format, në mënyrë që të verë në gjenerim mendjen e lexuesve mbi burimin e mbijetesës të kësaj etnie iliro-arbër- shqiptare, e cial është inteligjenca e lindur, trashëguar për shekuj, përmes artifakteve mitiko- historikë dhe të visareve të kombit.
Mardhënia që krijon autori mes trillit dhe realitetit vjen disi e vecantë, komplekse në prizmin shoqëror. Aturi me mencuri i është shmangur historisë së madhe, duke i qëndruar besnik realiteteve ndërkohorë, ndaj në roamn ndrisin si xinxife diamnatike historitë e vogla të jetës të Dyrrachiumit, përmes një historie të “ Medalionit”. Në këtë kontekst romani në kompleksin polifonik të ngjarjeve dhe fenomeneve vjen si një partiturë ku medalioni është celësi i solfezhit.
Cdo lexues e interpreton sipas shijes së tij “tingujt prozadorik” të cilët tingëllojnë nga vringëllima e këtij medalioni. Kjo është dhe magjia që përcon tek lexuesi ky roamn i vecantë në përmbajtje dhe strukturë , me risitë e tij bashkëkohore. E tillë vjen me thjeshtësinë e përditshmërisë një lidhje transigjente e inteligjencës me aeralin përkatës në kapitullin e katërt( Baraka e vjetër) një shtrojerë e zanafillës së parë të inteligjencës urtake, ku metafora e grepit të peshkut vjen si një shembull i lindjes dhe zhvillimit të kësaj filozofie të gjenerimit jetësor ku: “ nëse inteligjenca do të kishte formën e një rrethrotullimi, ky rrethrotullim do ta përfaqësonte atë më së miri. Njësoj si një medalion i shtrirë, ku rreth tij rotullohen cudirat e botës” sepse dhe në konceptin e dialektikës jeta është një luftë, një përpjekje ku inteligjenca eliptike vjen si një rreth rotullim ku përballen në përplasje pluhuri inteligjen metafizik dhe ai fizik përmes fitoreve dhe humbjeve, ku fitorja vjen si një kënaqësi, ndërsa humbja si një trishtim. Por në këtë rrugëtim jetësor definon autori në konceptin e tij:” Po nuk humbe, nuk fiton. Shkak, pasojë, rrethrotullim që rotullohet prej qindra vjetësh.”
Ndonëse një popull “pronar “ i një “Medalioni” të tillë, autori duke bërë rezymenë e 300 pushtimve dhe përplasjeve të qytetërimeve në mijvjecarë në këtë rajon, del në konkluzionin se ajo që e frenon këtë inteligjencë, këtë mbijetesë është pushtimi “ Nga vetvetja”.Pushtimi nga vetvetja është më i rëndë se cdo pushtim, i cili sfumon gjithë pushtimet e tjera me dukuritë e tij antrakstive brenda shoqërisë.
Inteligjenca e mëkuar ndër shekuj, kaloi nga ndjesitë e saj shoqërore, në pronësi të individëve, mbretërve vasalë, mbi 70 vezirë, oligarkë, autokratë, duke u shërbyer sa vetvetes, po aq dhe të huajve.
Jo më kot autori, nga Sofia e Kafesë Në Sophia Caffe, me ngutje dërgon mesazhe:
“Ndiq rrugën tënde, sado e vështirë të jetë, sepse pas çdo vështirësie zbulohet një mirësi.” Sepse sperifrazon në gjykimin e tij inteligjent autori: “Dy shtigjet e mëdha drejt Zotit janërruga e dritës, ose urtësia dhe shtegu i dashurisë.”
Pas “Barakës së vjetër” risjellja e porto Romanos në aeralin e saj 2000 vjeçar, në kontekste të reja kohore, është shembulli i dytë i një inteligjence të përftuar dhe nga koumunikimi ndër global me popujt e vendeve e shteteve, si dukuri e universialitetit të inteligjencës autoktone.
Jo më kot dhe shkrimtari voskopojar dhori Fallo në romanin “ Tragjedia e Voskopojës” nëpërmend gjatë rrëfimit se: “...tregtarët voskopojarë dinin dhe çfarë ka dhe në fundin e detit të veriut.” Një interferim fiozofik i inteligjencës shqiptare në rrang të gjerë global si dukuri e një zotërimi transhendent ndër shekuj.
Simbolet ilire që gjenden në objektet arkeologjike janë arktifakte të cilat vërtetojnë se janë simbole vëndase, të trashëguara brez pas brezi nën ndryshkun bizantin dhe otoman. Ato rezistuan me mëvehtësinë e tyre, me dukuritë etno- kulturore . Kjo tregon më së miri të njejtën dritësirë, të njejtën dije. Kjo trashëgimni është drita e dijes, inteligjencës së përftuar, ndaj etërit ilirë këtë dritësirë, këtë inteligjencë e simbolizojnë si një kumt njerëzor i patjetërsueshëm. Ky kumt, i çertifikuar përrmes simboleve, por dhe nga profesorë të Kopernikut, si durrsaku Leonik Tomeu i cili ushqeu me dije astronomike, shkencëtarin kopernik, ndodhet në ambientet kulturore durrsake, në themelet e Dyrrahchiumi, 3000 vjeçar, sjellë si në një arkë të sigurisë së lartë nga mbreti profet Solomon duke u emërtuar nga urtësia popullore si “Medalioni i Durrësit”.
Kjo është dhe prova më eskluzive e inteligjencës si qenësi e mbi jetesës ndaj 300 pushtimeve e përplasjeve të qytetërimeve në këtë tokë të quajtur “ Iliri-Arbëri- Shqipëri.”
“ Dhe drita e diturisë/ përpara do na shpjerë” – një dualitet i inteligjencës sintetizuar poetikisht nga poeti kombëtar Naim Frashëri, të cilën duke e kthyer në artin shkrimor, Pol Milo e sjell përmes një medalioni magjik, dhuruar nga Sofia, i cili shpërndan dritën e mirësisë ndër njerëzit.
Kultura e lartë e përftuar në universuitetet italianë e paisën autorin me aftësitë e pamohueshme, si një shkrimtar i së ardhmes, me një këndvështrim të ri në drejtimin e ri letrar që po e promovon në këtë shekull të ri shkenca humane e letërsisë në Shqipëri.
Arkeologjinë e tij letrare autori e shtrin në një hapësirë të gjerë kohore, mbi 2000 vjeçare dhe në një areal të përbotshëm duke ronitur në to rrënjët, rritjen, lulëzimin, frutëzimin, nemitjen, ringritjen e inteligjencës të etnisë nën dritën e diturisë urtake.
Vendbanimi ilir, Durrësi, nën këtë dritësirë qëndron me dinjitet, krahas qyteteve botërorë, si taverna e parë e Adriatikut duke mbajtur brenda qenies të tij urbane në këta 2000 vjet jo vetëm artifaktet të tilla si ‘Medalioni i Dyrrahut” por dhe ngjarje dhe fenomene nga më të ndryshmet të shoqërisë, ndonëse autori i risjell në hapësira kohore të ndryshme, por me një përbashkësi subkoshiencash.
Siç duket në konceptin filozofik, shkrimtari i ri ka pasur si rrugënajë një trajtim shkrimor të këtij artifakti sentencën e psikologut pasfroidist, zvicerianin Karl Gustav Jung, i cili në veprën “ Psikologjia dhe krijimtaria” shkruan se: “ Eshtë mëse e qartë se psikologjia duke qenё shkencë e proçeseve të shpirtit, mumd tё hyjё nё mardhёnie drejtё pёrdrejtё nё studimin e letёrsisё, nё krtikёn letrare. Se shtrati kryesor i tё gjitha shkencave, ashtu si e çdo vepre arti ёshtё shpirti. Prandaj shkenca e shpirtit besoj duhet tё jetё nё gjendje tё pёrshkruaj dhe tё shpjegojё dy gjёra nё ndёrvarjen e tyre: së pari strukturёn psikologjike tё veprёs sё artit, dhe sё dyti parakushtet psikologjike tё individit artistikisht produktiv.”
Sigurisht, duke qenё njё intelektual i formuar me dije tё mirёfillta si shkrimtar, autori e ndёrtoi godinёn romaneske, mbi kёto dy kapriata mbajtёse, psikologjikisht duke gjetur strukturёn e kumteve njerёzore e tё personazheve tё pakohё, dhe e dyta- duke e parё rrezatimin e dritёsirёs inteligjente, me subkoshiencёn e saj, si pёrfaqёsuese tipike tё njё etnie.
Nё konceptin filozofik tё autorit, ndёrmjet kapitujuve tё romanit, nё lidhje me inteligjencёn popullore ekziston njё lidhje permanente midis mistikёs, legjendёs dhe epikёs sё shkruar dhe asaj tё kahmoçme gojore, e cila vjen nё kohёn e sotme si njё paradigmё.
Nё roman, ky medalion i mёkuar nё kёtё djep etnik,vjen si palca e kombit duke na sjellё njё letёrsi ndryshe. Me saktёsinё e origjinёs, nё vetё thelbin e saj trashёgimtar bio-shqiptare, kjo letёrsi pёrjashton mundёsitё e çdo plagjiature nё kuadrin botёror. Aplikimi i artit krijues, pёr autorin, vjen i “ngopur” nga bёmat, ngjarjet, ndodhitё, fenomenet, nё kёtё truall kёta 2000 vjeçarё, si njё apologji jete, ku kumtet njerëzore definojnё zhvillimet shoqёrore.
Kёto kumte nё kёnvёshtrimet e autorit reflektojnё universialitetin e njё gjykimi tё pёrparuar shoqёror.
Në kёtё histori kulturologjike, dritёsire, autori evidenton fragmente qё kushtёzohen nga pёrbёrje njerёzore. Nё pёrgjithёsi ky roman, me natyrёn e tij mozaike tё rrёfimit, si nё planin epik-mitiko-hitorik, si dhe nё sensin shoqёrorё, vjen me elemrntё ndёrlidhёs tё botёs shqiptare dhe asja perёndimore, duke reflektuar veçantitë e dhuntisё inteligjente, qё pёrmban subkoshienca etnike me ADN –n e saj. Nga ky qytet, nё aeralin e tё cilit pёrftohen gjithë vendet dhe asetet kulturore, rishfaqet pёrmes kёtij romani inteligjenca pёrmes shumё simboleve, tё cilat pёrkojnё nё qytetёrimet e Egjiptit tё lashtё, Marokut, Jeruzalemit gjer nё Etiopi e Detin e Veriut; kaq shumё hapёsirё ka zotёruar kjo inteligjencё e cila pjellon nё kёtё vend tё quajtur Epidamn, Dyrrachium e mё pas Durrёs.
Ky ndikim ka qenё aq eskluziv pёr kёto hapёsira sa qё nga kushtetuta e qytetit Dyrrachium, E drejta Juridike Romake ka huazuar 10 amendamente tё ligjit qytetar, ( sipas enciklopedisё italiane) sepse pararendёsit e kёtij qyteti nё kumtet e tyre besonin nё fuqinё e subkoshiencёs siç perifrazon autori se:” njё trill besimi brenda trillit, krijim me shumё hapёsira besimi tek inteligjenca.”
Ky skanim letrar i njё diversiteti tё tillё shoqёrorё, vjen natyrshёm ngaqё autori me mjeshtri artistike pёrmes vokabolarit nё kulturёn gjuhёsore, ka ditur tё shkrijё nё njё amalgamё ndodhitё, fenomenet, sendet, personazhet nё njё kinematikё tё pёrnashkёt tё epokave perandorake me ato tё globalizmit tё sotёm. Nё kёto kontekste, autori nёnvizon mendimin se njeriu me dijet e tij, kulturёn i sfumon kufinjtё e origjinёs nё aspketin kulturor, etnik duke mbetur pjesa e patjetёrsueshme e origjinës.
Kjo thirrmё, vjen pёrmes “Medalionit tё Dyrrahut” nga thellёsitё e kohrave si njё domosdoshmёri e antropologjisë tё sotme letrare, njё antropologji qё Pol Milo, me kulturёn e tij e ka shkoqitur aq bukur e me pёrkushtim nё kёtё roman me plot risi sa mitike, legjendare aq dhe reale nё filozofinё kuantike tё dijes.
28 gusht – 5 shtator 2022
Vladimir Muça
Shkrimtar
Kritik
