Vrimat e zeza - Përgatiti Ismail Ismaili

Moderator Moderator
Qershor 27, 2025 - 16:06 Përditësuar: Qershor 27, 2025 - 16:09
Vrimat e zeza - Përgatiti Ismail Ismaili
VRIMAT E ZEZA
 
Shkencëtarët po bëhen gjithnjë e më të vetëdijshëm për miliarda e miliarda vrima të zeza që mbushin Universin, në veçanti falë satelitëve shkencorë. Por këto "vrima të rreme" ende mbajnë shumë mistere.
 
 VRIMAT QË NUK JANË VRIMA
Le të jemi të qartë, një vrimë e zezë nuk është një vrimë! Përkundrazi, është një yll, i bërë nga materia. Një trup aq masiv dhe kompakt sa bllokon gjithçka, madje edhe dritën.
 
PAK FIZIKË
Një vrimë e zezë është një trup kaq masiv dhe kompakt sa madje parandalon daljen e dritës. Prandaj mban emrin "e zezë". Shkaku: tërheqja gravitacioneve, forca e ushtruar nga të gjithë trupat, është ajo që e bën tërheqjen e trupave. Kur e  hedhim një patate në ajër, ajo në mënyrë të pashmangshme bie "drejt" Tokës, e cila e tërheq atë. Që të shpëtonte nga atraksioni i saj, do të duhej të lëshohej me 11 km/s (40,000 km/h)! Sa më masiv të jetë një trup, aq më e madhe është forca e tij e tërheqjes. Kështu, nga Jupiteri i madh, patatja duhet të lëshohet me gati 60 km/s.
Në kontekstin e një vrime të zezë, shpejtësia e nevojshme për t'u shkëputur nga tërheqja e saj është 300,000 km/s, ose sa shpejtësia e dritës. Pra, drita nuk mund të shpëtojë prej saj. Një sqarim i vogël: vrimat e zeza nuk janë fshesa gjigante të afta për të gëlltitur të gjithë Universin. Lënda dhe rrezatimi duhet të jenë mjaft afër për t'u tërhequr.
Imazhi i simuluar nga kompjuteri i një vrime të zezë të madhe në qendër të një galaktike.

Efektet e shtrembërimit rreth vrimës së zezë janë për shkak të gravitetit të saj, i cili devijon rrezet e dritës © NASA, ESA dhe D. Coe, J. Anderson dhe R. van der Marel (STScI)
 
YJET E VDEKUR
Një vrimë e zezë krijohet pas vdekjes së një ylli shumë masiv. Kur bërthama vdes, ajo prodhon një shpërthim gjigant: një pjesë e materies së saj dëbohet, por pjesa tjetër – bërthama në veçanti – përqendrohet nën efektin e gravitetit në një bërthamë jashtëzakonisht të dendur, vrimën e zezë.
 
 GJIGANTË TË NJË SHUMËLLOJSHMËRIE TË GJERË MASASH
Vrimat e zeza, të cilat janë ende pak të njohura, kanë pak parametra: shpejtësinë e tyre të rrotullimit, ngarkesën e tyre elektrike dhe mbi të gjitha, masën e tyre. Kjo bën të mundur dallimin e 3 llojeve:
 
VRIMAT E ZEZA YJORE
Siç sugjeron emri i tyre, ato janë mbetjet e yjeve masivë. Ato janë më të shumtat. Masa e tyre variron nga 10 deri në 20 herë më e madhe se ajo e Diellit tonë (masa diellore përdoret shpesh si njësi, si referencë, kur flitet për yjet më të mëdhenj). "Më e lehta" nga vrimat e zeza yjore të njohura është 3.8 masa diellore, ose më shumë se 7 x 10 30 kg.
Diametri i tyre mund të variojë nga 10 deri në disa dhjetëra kilometra.

VRIMAT E ZEZA SUPERMASIVE
Peshat e rënda! Masa e tyre është e barabartë me miliona herë masën e Diellit. Më e rënda madje mund të peshojë deri në disa miliardë masa diellore. Ato janë të fshehura në zemër të shumicës së galaktikave. Si Shigjetari A*, në qendër të Rrugës sonë të Qumështit.
Shkencëtarët besojnë se këta gjigantë vijnë nga bashkimi i disa vrimave të zeza yjore. Por origjina e tyre është ende dobët e kuptuar.
 
VRIMAT E ZEZA PRIMARE
Shkencëtarët besojnë se ka edhe vrima të vogla të zeza, të cilat u shfaqën menjëherë pas fillimit të Universit. Ato do të kishin të njëjtën masë sa një planet, por të përmbajtura në një top prej disa milimetrash! Këto vrima të zeza janë ende vetëm një hipotezë. Ata nuk u zbuluan kurrë.
Universi është i populluar nga miliarda e miliarda vrima të zeza. Por për t'i zbuluar ato, duhet kohë, mjete dhe mund.
 
 VRIMAT E ZEZA KUDO
Vlerësohet se universi është i populluar nga miliarda e miliarda vrima të zeza. Disa nga miliarda e miliarda yje kanë dhënë ose do të krijojnë një vrimë të zezë yjore!
Ato gjenden në bërthamat e pothuajse të gjitha galaktikave (vrimat e zeza super masive). Por këto grupime yjesh janë gjithashtu shtëpia e mijëra apo edhe miliona vrimave të zeza yjore.
Duke pasur parasysh forcën tërheqëse të një vrime të zezë dhe numrin e tyre të vlerësuar në kozmos, duket e qartë se këta trupa luajnë një rol në strukturimin e Universit tonë. Kjo është arsyeja pse ato janë me kaq interes për shkencëtarët.
Vrimat e zeza janë të padukshme! Por ato mund të shpëlahen, në mënyrë indirekte, falë efektit që kanë në trupat dhe materien përreth tyre.
Këtu janë disa teknika:

RREZET X
Kur materia (yjet, pluhuri, gazi) i afrohet pak një vrime të zezë, ajo gëlltitet nga vrima e zezë. Por para se të gëlltitet, ajo formon një disk rrotullues rreth vrimës së zezë, të quajtur disk grumbullimi, i cili fillon të shkëlqejë pak para se të gëlltitet. Në të vërtetë, materiali që e përbën i nënshtrohet fërkimit që e ngroh atë, duke shkaktuar emetimin e shumë rrezatimeve, veçanërisht rrezeve X. Këto rreze janë të zbatueshme nga teleskopë të dedikuar, si satelitët XMM Newton (ESA) dhe Chandra (NASA).
ESA po përgatit gjithashtu Athena, një observator i vërtetë hapësinor për rrezet X. Nisja është planifikuar për rreth vitit 2037.
Materiali i absorbuar nga një vrimë e zezë prodhon gjithashtu një lloj tjetër rrezatimi: valët e radios. Këto janë të zbatueshme nga sipërfaqja e Tokës. Janë këto valë që ka zbuluar Teleskopi Event Horion (i përbërë nga 7 teleskopë në mbarë botën) dhe falë të cilave ka qenë në gjendje të prodhojë imazhet e para të një vrime të zezë. Fillimisht imazhi i atij që ndodhet në qendër të galaktikës M87 (2019), pastaj ai i Shigjetarit A* në vitin 2022.
Tërheqja gravitacionale e një vrime të zezë mund të devijojë yjet që janë mjaft afër saj nga trajektorja e tyre. Prandaj, studimi i lëvizjes dhe shpejtësisë së yjeve zbulon praninë e tyre.
 
 SHIGJETARI A*, VRIMA JONË E ZEZË
Siç është rasti me shumicën e galaktikave, një vrimë e zezë ndodhet në zemër të Rrugës së Qumështit. Është Shigjetari A*, një vrimë e zezë, sigurisht super masive, por mjaft e lehtë në kategorinë e saj pasi peshon vetëm 4 milionë herë të masës së Diellit tonë.
Do të ishte joshëse të dërgonim një sondë atje për ta eksploruar atë, por ndodhet 27,000 vite dritë nga Toka. Me fjalë të tjera, një sondë (e cila do të udhëtonte me shpejtësinë e dritës - gjë që është e pamundur sot) do të duheshin 27,000 vjet për ta arritur atë. Dhe do të duhej kaq shumë kohë për të marrë të dhënat e saj!
Shigjetari A* nuk është i vetmi në galaktikën tonë. Ai gjithashtu përmban dhjetëra vrima të zeza yjore, duke përfshirë Gaia BH3. Ajo u zbulua falë satelitit evropian Gaia. Ndodhet 2,000 vite dritë nga Toka dhe peshon 33 masa diellore. Është vrima e zezë më masive yjore e zbuluar ndonjëherë në Rrugën e Qumështit.
 
Përgatiti Ismail Ismaili